پژوهشنامه تاریخ

یکی از مهم ترین ایلات و عشایر ایران، بختیاری ها بودند که همیشه در تاریخ ایران منشا تحولات و وقایعی بوده اند، به ویژه در تاریخ معاصر ایران فعالیت و عملکرد آنها بیشتر و پر رنگ تر شد، بنابراین نقش آنها در دوره ی قاجار از اهمیت بیشتری برخوردار است. انگیزه و علاقه شدید ایل بختیاری و رؤسای آن برای نیل به قدرت و مقابله آنها با ظلم قاجارها باعث گردید تا دولت قاجار، همیشه با آنها در حال جنگ و ستیز باشد. دولت قاجار برای کنترل بختیاری ها و اداره ی امور، سیاست هایی از جمله مطیع کردن کردن خوانین، تفرقه افکنی، اخذ مالیات، گروگانگیری، گرفتن سوار و سرباز از ایل بختیاری و قلع و قمع آنها اتخاذ نمود. موفقیت در سیاست ها و روش هایی که شاهان قاجار در برابر ایل بختیاری به کار بردند، ناشی از ساختار درونی ایل بختیاری بود. منطق درونی ایل یعنی تمایز، جدایی، تفرقه و فقدان کنش ارتباطی- کلامی از جمله عناصر فرهنگی بختیاری ها بود.

حکومت پهلوی اول در جهت تقویت قدرت خود و تشکیل دولت مدرن، مجبور به رویارویی با سروران اجتماعی جامعه شبکه ای ایران بود. از همین رو به مقابله همزمان با نهاد قدرتمند اجتماعی مسئولین محلی پرداخت. از آنجا که رابطه میان مردم و حکمرانان محلی بر مبنای زور بود، به سادگی این نهاد از میان برداشته شد اما در مواجه با روحانیون، دولت به سادگی نتوانست قدرت اجتماعی آنان را محدود سازد بلکه بر عکس با از هم گسسته شدن پیوند دیرین میان سلطنت و دیانت در دوره پهلوی اول، روحانیت بیش از پیش مورد پذیرش و اقبال اجتماعی قرار گرفت. در اصل از آنجا که روحانیون در میان طبقات شهری نفوذ بیشتری داشتند، سیاست های ضد ایلی و دهقانی دولت سبب افزایش تغییر در فرماسیون اجتماعی و مهاجرت مردم به شهرها شد. این امر در تحلیل نهایی سبب ازدیاد جمعیت تحت نفوذ روحانیت و نقش آفرینی بیش از پیش آنان در تحولات جامعه ایرانی گردید.

هدف این پژوهش بررسی جایگاه سعدی و میزان تأثیرگذاری او بر افکار و آثار روشنفکران عصر مشروطه با تأکید بر اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی می باشد. روشنفکری که به دلیل داشتن نگرشی واقع بینانه تر در میان هم عصرانش، رویکردی متفاوت نسبت به سعدی اتخاذ می نماید. اهمیت بررسی این موضوع در عصر مشروطه، به این دلیل است که دراین دوره، روشنفکران جامعه، علاوه بر ارائه نقدهای سیاسی و اجتماعی، برای نخستین بار با رویکردی تجددگرایانه به مطرح کردن نقدهای ادبی نیز می پردازند. این پژوهش در قالب تاریخی و به روش توصیفی- تحلیلی گردآوری شده است. این مقاله به بررسی میزان تأثیرپذیری میرزا آقاخان کرمانی از اندیشه های سعدی می پردازد و تقلید او از کتاب گلستان، در نگارش رساله رضوان را نشان می دهد.

پژوهش های دانشمندان مسلمان در چندین شاخه از علوم، از جمله نظریه های آنان در فیزیک و شاخه های آن چون مکانیک(علم حرکت اجسام)، استاتیک(علم تعادل اجسام)، اپتیک(نورشناسی)، هیدرولیک(مکانیک سیالات)، زمان سنجی، و چندین شاخه دیگر موضوع دانشی است که در علوم اسلامی به "حیل" یا علم الحیل که همان علم تدابیر و حیله های ریاضی و طبیعی مشهور شده بود. نقش دانشمندان مسلمان در تکامل علم فیزیک و مکانیک و ترجمه ی آثار و کتب و رساله های آنان به دست دانشمندان غربی، زمینه ساز پیشرفت این علم در اروپا و غرب گردید. برای آگاهی از نقش دانشمندان و مهندسان اسلامی در طراحی و ساخت این دستاوردها نیاز به بررسی دیدگاه ها و بررسی مهم ترین آثار به جای مانده در حوزه مکانیک و فیزیک می باشیم، آثار دانشمندانی چون؛ بنوموسی، بدیع الزمان جزری، خازنی، ابنهیثم، محمدبن احمد بیرونی، کندی، و جیّانی می تواند گویای این دانش و مهارت آنان باشد.

یکی از پیامدهای سیاست شاه صفی اول و از نشانه های ضعف دوران سلطنت وی، وقوع شورش های داخلی، از جمله شورش های ایالت گرجستان است. شورش های گرجستان (شورش موراوی در 1039ه . ق. و شورش تیموراز (طهمورث) در 1042 ه . ق) با بهره گیری از زمینه های تاریخی، عوامل سیاسی و اجتماعی و شرایط حاکم بر گرجستان در دوران بعد از شاه عباس اول، علیه دولت صفویه وقوع یافتند. عاملین شورش (موراوی و تیموراز (طهمورث)، مرگ شاه عباس اول و حاکمیت ضعیف شاه جوان و بی تجربه نوه اش (شاه صفی) را فرصت مناسبی برای استقلال طلبی، جدایی خواهی و تأمین دیگر خواسته های خود دانستند و با تحریک احساسات مردم ایالت گرجستان و وعده استقلال به آنها و درخواست حمایت از عثمانی، بخش قابل توجهی از تلاش های نظامی شاه صفی و سپاه صفوی را به خود مشغول ساخته و زمینه دخالت دولت عثمانی در تحولات داخلی ایران و گرجستان و سرانجام تیرگی مناسبات و رویارویی ده ساله دو کشور همسایه را در دوره شاه صفی فراهم نمودند. در این مقاله، ضمن پرداختن به دلایل اهمیت گرجستان در دوره صفویه، علل و زمینه های شورش های گرجستان (موراوی در 1039 ه . ق و تیموراز (طهمورث) در 1042 ه . ق)، اقدامات شورشیان، ماهیت و خاستگاه این شورش ها و سرنوشت شورشیان بر اساس رهیافت تاریخی و به روش توصیفی- تحلیلی با استناد بر گزارش های مورخان رسمی صفوی و تحقیقات جدید، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

زرتشتیان همواره با جشن هایی، نیایش و شکرگزاری می کرده اند که امروزه برخی از آنها به عنوان جشن های ملی، نماد و سنبلی از یکتاپرستی و تمدن کهن ایرانی است. جدا کردن دین از بسیاری جنبه های زندگی ایرانیان باستان دشوار و چه بسا غیرممکن است و آگاهی های امروز ما از فرهنگ و تمدن ایران باستان به شدت با دین و آیین در هم تنیده شده است. ایرانیان باستان، شادی را موهبتی الهی دانسته و در مراسم مذهبی برای سپاس از نعمت هایی که اهورا مزدا به آنها ارزانی داشته بود، جشن می گرفتند. برخی از آنها به مرور زمان کم رنگ شده و برخی همانند جشن نوروز جنبه ملی گرفته و همه ایرانیان از هر قوم و نژاد و دینی آن را گرامی می دارند. در این مقاله به اصلی ترین جشن های مذهبی زرتشتیان اشاره شده و ماهیت و چرایی آنها مورد بحث قرار می-گیرد.

برای شناخت سایر کشورها برگردان یکی از ابزار مهمّی است که گاه به یاری کنکاش گران تاریخ و جغرافیای ملل مختلف می شتابد. در زمان قاجار با تلاش برخی از ایرانیان برگردان کتاب ها و نوشتار های اروپایی زیر نظر گروهی از کارآزمودگان آغاز گردید. برگردان این آثار برجسته می توانست در پیشبرد شناخت اروپا برای مردم ایران، نقشی بسزا داشته باشد. یکی از اقداماتی که در این عصر دارای نمودی ویژه است، گردآوری کتابی تحت عنوان جهان نمای جدید بود که بعد از سفارت امیرکبیر به ارزنه الروم از برگردان کتاب های تاریخ و جغرافیای اروپا گردآوری شد و به گسترش شناخت ایرانیان از اروپا کمک کرد. در این نوشتار تلاش بر این است که سهم این کتاب در زمینه آگاهی دادن به ایرانیان روشن گردد.