تاریخ و فرهنگ

قرآن کریم، به عنوان متن اصلی دین اسلام، اشارات فراوانی به حوادث و اشخاص تاریخ صدر اسلام دارد. این اشارات موجب شده تا گاهی این کتاب مقدس اثری تاریخ نگارانه قلمداد شود و حتی از سبک تاریخ نگاری قرآن سخن به میان آید و کتب و مقالاتی در این باره نوشته و منتشر شود. این مقاله به نقد و بررسی این موضوع پرداخته و با تفکیک دو مفهوم «متن تاریخی» و «سند تاریخی» به این سؤالات پاسخ می دهد که «آیا قرآن را می توان یک اثر تاریخی دانست؟» و «در مطالعات تاریخ صدر اسلام چه استفاده هایی از آن می توان برد؟» نتایج این جستار نشانگر آن است که اگرچه قرآن را نمی توان کتابی تاریخی دانست، این متن مقدس درباره حوادث تاریخی سال های نبوت پیامبر اکرم (ص) سندی دست اول و منحصر به فرد به شمار می آید.

دوره ایلخانی از دوره های مهم تاریخ نگاری فارسی است و آثار تاریخی ارزشمندی در این زمان آفریده شده است. از آنجا که مخاطب این آثار معمولاً نهاد قدرت بوده است، شاعران و نویسندگان می کوشیدند رضایت آن را جلب کرده و با استفاده از ابزارهای گوناگون زبانی و بلاغی و استناد به گفتمان های مقبول جامعه، به شاهان مغول مشروعیت بخشند. یکی از این شیوه ها نسبت دادن فرّه ایزدی به خانان مغول و همانندسازی آنان به شاهان آرمانی ایرانی بود. در این پژوهش چگونگی بهره گیری از گفتمان دینی در جهت تقدیس چنگیزخان، در سه منظومه تاریخی ظفرنامه مستوفی، تاریخ منظوم کاشانی و شهنشاه نامه تبریزی بررسی شده و برای تکمیل بحث، رویکرد شاعران این آثار با رویکرد خواجه رشیدالدین در این زمینه مقایسه شده است. بدین منظور، این مقاله از گوهر پاک اجداد چنگیز، چگونگی ارتباط خان مغول با عالم غیب و فرّه ایزدی او، اعتقاد به برقراری رابطه میان حمله مغولان به ایران و مأموریت الهی چنگیز سخن به میان آورده است. نتایج حاکی از آن است که دو رویکرد متفاوت در این آثار وجود دارد: کاشانی و مستوفی برای خلق تصویر شاهی آرمانی از خان مغول از روش های گوناگون بهره گرفته اند؛ اما تبریزی کمتر در جهت ایجاد مقبولیت مغولان گام برداشته و به اشاره ای کوتاه و گذرا بسنده کرده و خواجه رشیدالدین در جامع التواریخ نیز رویکردی میانه دارد؛ ایده تقدیس چنگیز که در اثر اخیر آشکارا مطرح شده ، در تاریخ منظوم کاشانی و ظفرنامه به نُضج و کمال رسیده است.

نفوذ زنان در تصمیمات حکومتی و ستیز پنهان و آشکار آنان در موضوع جانشینی، نقشی مهم در تثبیت حکومت قراختائیان و همچنین ضعف و زوال آن داشته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی، قدرت و نفوذ سه تن از زنان تأثیرگذار در تاریخ قراختائی، اوکه خاتون، ترکان خاتون و پادشاه خاتون را در چارچوب نظری «نظریه قدرت استیون لوکس» که ستیز بالفعل را به عنوان عنصر تعیین کننده قدرت معتبر نمی داند، مورد واکاوی قرار داده است. چگونگی نفوذ و اِعمال قدرت زنان در موضوع جانشینی حکومت قراختائیان، پرسش اصلی این نوشتار است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که مداخله زنان در قالب استراتژی عدم ستیز و اِعمال نفوذ با بهره گیری از رفتارهای سیاسی مختلف، مانند ازدواج های سیاسی، اغواء، تطمیع، تبلیغات، مانور سیاسی و غیره در انتقال قدرت مؤثر بوده است.

سفرنامه ها به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات رنگارنگ و غالباً ارزشمند، جایگاه ممتازی در بررسی های تاریخی داشته و تاریخ نگاران همواره از آن ها به عنوان منابع دست اول در پژوهش های خویش بهره می برند. سفرنامه مشهور ابن جبیر (540 614ق /1145 1217م )، که سه سفر به مشرق داشت، شرح نخستین سفر اوست. او در این سفر افزون بر زیارت خانه خدا، در شهرهای میان اندلس تا حجاز حضور یافت و در راه بازگشت از عکّا، سیسیل و کارتاژ (قَرطاجَنَّه) نیز گذر کرد. ابن جبیر نیز همانند دیگر سفرنامه نویسان مسلمان به وضع علمی و آموزشی به ویژه وضع نهادهای آموزشی سرزمین هایی که بدان ها گام نهاده، توجّه داشته و اطلاعات ارزشمندی در این زمینه ارائه کرده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی می کوشد پس از ارائه اجمالی گزارش های ابن جبیر در این زمینه، زاویه نگاه او به نهادهای آموزشی و هرم توجّه وی به آن ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بر پایه یافته های این پژوهش، دور از ذهن نیست که توجه و علاقه ابن جبیر به شرح مفصل نهادهای آموزشی برخی از مناطق به ویژه شام و غفلت یا تغافل او از ذکر و شرح برخی از نهادها مانند مساجد جامع منسوب به فاطمیان، در اثر تمایلات مذهبی او بوده باشد. افزون برآن، توصیف عناصر معماری ساختمان، مسائل مالی و رفاهی، نحوه تأمین هزینه و کمیّت نهادهای آموزشی، تعلّق آن ها به مذهبی خاص و برخی از شیوه های آموزشی خاص در این مراکز نیز از دیگر زوایای توجه ابن جبیر به نهادهای آموزشی بوده است.

کوچ ارامنه جلفا به اصفهان در دوره شاه عباس بر پایه سیاست های اقتصادی و سیاسی به انجام رسید و پیامدهایی در پی داشت. نگاه ویژه دولت صفوی به ارامنه در کنار سیاست های مذهبی تساهل محور شاه عباس در قبال مسیحیان، به تدریج پاپ را متقاعد ساخت که می توان از ظرفیت های مسیحیان ساکن فلات ایران به ویژه ارامنه، در جهت تقویت کلیسای کاتولیک در برابر دولت سنی مذهب عثمانی بهره برد. از این رو، فرستادگان ویژه پاپ (کرملیان) از بدو ورودشان به ایران (1016ق/1608م) همواره به دنبال جلب نظر ارامنه بودند تا آنان را به مسیحیت کاتولیک متمایل سازند. کشیشان کرملی برای تحقق این مهم از راه های مختلفی بهره بردند؛ از جمله، آنان با توجه به نقش اقتصادی تجاری ارامنه جلفا، در دوره هایی با همکاری دول اروپایی و برای تطمیع تجار ارمنی جلفا، درصدد ارائه امتیازات تجاری به آنان برآمدند. ارامنه جلفا نیز در ابتدا رویکرد مثبتی به کرملیان داشتند؛ اما پس از چندی، افشای نیات مخفی فرستادگان پاپ، به تقابل ارامنه جلفا با آنان انجامید؛ تقابلی که گاه به اخراج کشیشان کارملیت از جلفا می انجامید. نویسندگان در این مقاله برآنند تا مناسبات فرستادگان پاپ با ارامنه جلفا را تحلیل کرده و پیامدهای آن را تبیین کنند.

توجه ایلخانان مغول (حک : 653 736ق) به مسیرهای بازرگانی و احیای ساختار اقتصادی رشد و رونق تجاری را به همراه داشت. در این ساختار جدید اَبَرکوه (اَبَرقوه) در مسیر راه های ارتباطی عراق عجم با فارس، شبانکاره، کرمان، خراسان و خوزستان قرار می گرفت و به همین دلیل، وارد عرصه رقابت های سیاسی و اقتصادی شد. در چنین وضعی دارالضرب این شهر با نام طاوس برآمد. یافته های این پژوهش نشان می دهد ضرب سکه در این دارالضرب از اوایل دوره ایلخانان آغاز شد و تا اوایل دوره صفوی ادامه یافت. سکه های دارالضرب طاوس تک فلزی نبود و سکه های طلا، نقره و مس با عناوین «طاوس»، «مدینه طاوس» و «اَبَرقوه» در آن ضرب می شد. طرح، نوشته ها و مضامین مذهبی پشت و روی سکه ها متناسب با نظام پولی حاکم در هر یک از سلسله ها تغییر می یافت و از همین روست که مضامین شیعی و سنی، خط فارسی، عربی، اویغوری و چینی در این سکه ها دیده می شود.