جستارهای تاریخی

جستارهای تاریخی

جستارهای تاریخی سال دهم بهار و تابستان 1398 شماره 1 (پیاپی 19) (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

مبانی مشروعیت « امرا » در امارت های کرد (از قرن 10 هجری تا 13 هجری / 16 تا 19م)(مقاله علمی وزارت علوم)

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 337 تعداد دانلود : 886
قوم کُرد در زمره قدیمی ترین ساکنان مناطق غرب و شمال غرب ایران، شمال بین النهرین و اطراف دریاچه وان هستند. تاریخ سکونت آنان در منطقه ای که اکنون کردستان نامیده می شود، از سقوط نینوی در سال 612 ق . م ، تا اکنون بلا انقطاع استمرار داشته است. (توما بوا،2010: 167) تاریخ تشرف به اسلام و یا فتح اسلامی سرزمین های محل استقرار آنها بدرستی معلوم نیست، لیکن مطابق اسناد موجود، ابتدا عزره(عروه) بن قیس در زمان امارتش در حلوان به عصر عمربن خطاب به شهرزور لشکر کشید، لیکن فتحی صورت نگرفت. تا اینکه عتبه بن فرقد امارت یافت و حلوان (بلاذری،1346: 177) و موصل و نواحی همجوار کردنشین را یکی پس از دیگری با شرایط صلح فتح کرد (قدامه بن جعفر،1998 : 381-382). و از این پس کُردها نیز به قلمرو اسلام در آمدند.
۲.

کرتیر و وضعیت نهاد روحانیت زرتشتی در اوایل دوران ساسانی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: کرتیر اوایل ساسانی روحانیت زرتشتی موبدان موبد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 380 تعداد دانلود : 231
در باره کرتیر پژوهش های زیادی صورت گرفته و آگاهی های بسیاری در باره وی وجود دارد اما هنوز مسایل متعددی در خصوص شخصیت، عقاید، جایگاه وی در نظام طبقاتی دوران ساسانی و نقش و ت أثیر وی بر روحانیت زرتشتی وجود دارد که نیازمند بررسی و پژوهش دو باره هستند. مسأله اصلی این پژوهش وضعیت طبقه روحانیت زرتشتی در برهه ای خاص از دوران ساسانی یعنی اوایل این دوره (از اردشیر یکم تا اول شاپور دوم) است و در آن تلاش شده به مواردی همچون ساختار طبقه یاد شده، سلسله مراتب آن و جایگاه آن در سلسله مراتب قدرت در دوره مورد نظر پرداخته شود. افزون بر این ها شخص کرتیر به مثابه مهم ترین و موثرترین روحانی این دوره (اوایل دوران ساسانی) به ویژه، مورد توجه قرار گرفته است. در مقاله پیش رو اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی تحلیلی است. این پژوهش نشان داده است: ا) عنوان موبدان موبد در اوایل دوران ساسانی و در زمان کرتیر وجود نداشته است، 2) با با تلاش های مجدانه کرتیر روحانیت زرتشتی و دستکم رییس این طبقه به جمع طبقه ممتاز دوران ساسانی موسوم به بزرگان راه یافت، 3) وضعیت روحانیت اعم از تشکیلات و عناوین و جایگاه اواخر دوران ساسانی را نمی توان با وضعیت این نهاد در اویل دوران ساسانی تعمیم داد و نهاد یاد شده در طول دوران ساسانی تغییرات زیادی به خود دیده است.
۳.

مقابله گفتمان تبارشناسی در دو متن تاریخی قرن 4ه.ق؛ تاریخ بخارا و تجارب ألامم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: گفتمان تبارشناسی گفتمان سیاسی دودمان سامانی آل بویه تاریخ بخارا تجارب ألامم

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 870 تعداد دانلود : 682
تبارگرایی و توجه به تبار در بین حکومت های ایرانیِ قرن چهارم هجری اهمیت خاصی داشته است. بنابراین یکی از مباحث مهم نظری در تاریخ ایران، در قرون نخستین و میانه اسلامی، گفتمان تبارشناسی تاریخی است. در این میان دو سلسله سامانی و آل بویه به منظور کسب مقبولیت در بین مردم، به تبار خود و معرفی آن به جامعه ایرانی و بزرگان و دانشمندان ایرانی توجه خاصی داشتند. از سوی دیگر نمی توان به نقش ایدئولوژی در تثبیت قدرت حکومت های مستقل ایرانی در این زمان بی توجه بود. مهمترین منابع موجود در مورد تاریخ سیاسی این دو سلسله کتابهای تجارب ألامم و تاریخ بخارا هستند. نویسندگان این دو کتاب به خوبی از نقش گفتمان تبارشناسی سلسله های مورد نظر آگاه بودند و از این مسأله غافل نماندند. این مقاله برآن است تا گفتمان سیاسی و تبارشناسی حکومت های سامانی و بویه را در این دو منبع مهم مورد بررسی قرار دهد.
۴.

جایگاه خاندان نایب الصدر شیرازی در تحولات فرهنگی و سیاسی دوره قاجار(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: خاندان نایب الصدر قاجار جایگاه فرهنگی و سیاسی شیراز

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 151 تعداد دانلود : 345
یکی از مسائل مهم تاریخ ایران، جایگاه خاندان دیوانی و محلی و چگونگی تعامل و روابط آنان با مردم و دولت مرکزی است. خاندان نایب الصدر شیرازی، از خاندان محلی و طریقت مدار شهر شیراز، در دوره ی قاجار به شمار می روند که در تحولات سیاسی و فرهنگی این دوره نقش بسزایی ایفا نموده اند. علل رسوخ این خاندان در اهالی شیراز و تأثیرات فرهنگی و سیاسی آنان مسأله غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. نظر به اهمیت بحث، این جستار با کاربست روش توصیفی- تحلیلی، بر آن است جایگاه فرهنگی و سیاسی خاندان نایب الصدر شیرازی در دوره ی قاجار را، مورد تبیین و بررسی قرار دهد. یافته های تحقیق نشان می دهند: مدارا، خوشنامی، مردمی بودن و اقدامات عام المنفعه ی این خاندان، شهرت مردم شیراز به درویش دوستی، در کنار جلب هیئت حاکمه ی قاجار و تصدی منصب نایب الصدری شیراز از جمله عوامل رسوخ و نفوذ آنان در اهالی شیراز بوده است. این خاندان با درآمیختن طریقت و سیاست توانستند از حمایت سیاسی و مادی حکومت در راستای اقدامات فرهنگی و سیاسی و در عین حال اشاعه ی طریقت خویش بهره مند شوند. به طوری که با شکل گیری انقلاب مشروطه شاخه ی مونس علیشاهی آن به عنوان اولین منادیان مشروطه طلبی در فارس، با اقداماتی نظیر: تشکیل انجمن اسلامی، مشارکت در تأسیس حزب دموکرات فارس، انتشار روزنامه ی احیا، مقاومت در برابر دست اندازی های انگلیسی ها در جنوب، نقش مهمی در ترویج اصول و مبانی مشروطه خواهی و تنویر افکار مردمی در این برهه ی زمانی ایفا نمودند.
۵.

بازتاب و مقایسه وجوه فرهنگی زندگی اجتماعی ایرانیان در متون راحه-الصدور، چهارمقاله و فارسنامه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ایرانیان زندگی اجتماعی وجوه فرهنگی راحه الصدور چهارمقاله فارسنامه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 49 تعداد دانلود : 782
زندگی اجتماعیِ ایرانیان در چهار مقوله سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قابل برّرسی و تعمّق است. در بسیاری از متون نظم و نثر کهن، ابواب مختلف زندگی ایرانیان بازتاب داده شده که با بررسی آنها می توان تطورات تاریخیِ زندگی اجتماعی مردم این سرزمین را ترسیم کرد. این جستار به روش توصیفی – تحلیلی، به برّرسی مقایسه ای وجوه فرهنگی زندگی اجتماعیِ ایرانیان در سه متن مهم عصر سلجوقی؛ راحه الصدور و آیه السرور راوندی، چهارمقاله نظامی عروضی و فارسنامه ابن البلخی پرداخته و در صدد پاسخی به این پرسش است که متون مزبور چه گستره ای از مقولات مرتبط به وجوه فرهنگی زندگیِ اجتماعی ایرانیان را دربرمی گیرند؟ نتیجه حاصل از این پژوهش حاکی از آن است که در هر سه اثر، به مقولات فرهنگی پرداخته شده است، اما در مقایسه، متن کتاب راحه الصدور ، بیشترین وجوه فرهنگی زندگی اجتماعی ِایرانیان، را به تصویر کشیده است.
۶.

نمودهای تعزیه بر روی نقاشی های دیواری بقعه های گیلان بر اساس دیدگاه پانوفسکی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تعزیه بقاع نقاشی دیواری عاشورا گیلان پانوفسکی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 13 تعداد دانلود : 581
تعزیه، نمایشی برای بزرگداشت رشادت امام حسین (ع) و یارانش در واقعه کربلا و از مهم ترین آیین های مذهبی و کامل ترین گونه نمایش سنتی و مردمی ایران است. تعزیه از نظر لغوی به معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است. شکل رسمی این سوگواری، برای نخستین بار در زمان آل بویه صورت گرفت و در حد فاصل زمانی قرن 11_13 ش عمومیت بیشتری یافت. در استان گیلان، بقعه هایی است که بر دیوار بسیاری از آنها نقاشی هایی بر روی گچ با موضوع شرح مصائب وارده بر امام حسین (ع) و اصحاب ایشان در روز عاشورا و نیز نقوش دیگری چون فرشتگان، معراج پیامبر همراه براق و ... باقی است. تمامی این نقوش با مضامینی که در تعزیه ها مطرح است مشترکند. علاوه بر این تعدادی از مضامین با آنچه در متون تاریخی آمده منطبق نیستند و تنها وجه اشتراک آنها با متون مربوط به تعزیه است. پرسش پژوهش حاضر بدین قرار است: بازتاب مراسم تعزیه در نقاشی های بقعه های منطقه چگونه است؟ عوامل اجتماعی حاکم بر دوره قاجار چه تاثیری در به وجود آمدن این نقوش داشته است؟ هدف از این تحقیق روشن ساختن میزان نمادهای تعزیه در نقاشی های بقعه های گیلان و شرایط اجتماعی حاکم در دوره قاجار است. رویکرد نظری این پژوهش، شمایل نگاری و شمایل شناسی بر اساس دیدگاه پانوفسکی است. با استفاده از این رویکرد، به تفسیر تصاویر موجود بر بقعه های گیلان و ارتباط آنها با یکدیگر می پردازیم. روش تحقیق بر مبنای گردآوری اطلاعات به صورت میدانی (مشاهده بقعه ها) و اسنادی (منابع کتابخانه ای) است.
۷.

کارکردهای اعتقاد به امام زاده ها در ایران عصر ناصری(1264-1313ه.ق)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: ایران امام زاده ها عصر ناصری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 900 تعداد دانلود : 874
امام زاده ها به عنوان یکی ازنمادهای هویت بخش شیعی، درپیوند با معتقدات مذهبی و فرهنگی، به ویژه ازدوره صفوی یکی از اجزای لاینفک جامعه ایرانی-اسلامی به شمار رفته اند. دراین میان، عهد ناصری بنا به دلائلی چون تاثیر ثبات نسبی اوضاع سیاسی ،اهتمام حکومت وقشرهای مختلف مردم به ساخت و تعمیر بنای مزار امام زادگان و نیز گسترش روزافزون امر زیارت، از اهمیت زیادی برخوردار است. کثرت بقاع امام زادگان و توجه اقشار مختلف جامعه به آنها، پرسش های اساسی را در مورد جایگاه و نیزکارکردهای های آنان مطرح می سازد. براین اساس، پژوهش پیش رو کوشش کرده با جمع آوری داده ها به شیوه کتابخانه ای و نقد وبررسی آنها، به پرسش های تحقیق از زوایای مختلف پاسخ دهد. درنهایت، یافته های تحقیق ضمن آنکه بیانگر کارکردهای گوناگون امام زاده ها در زمینه های مختلف اعتقادی ،سیاسی ،اجتماعی و غیره است برخی از ابعاد فلسفه وجودی آنها را نیز نشان می دهند.
۸.

نظم کیهانی و نسبت آن با عدالت در اندیشه سیاسی ساسانیان مطالعه موردی نامه تنسر(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نظم کیهانی عدالت اندیشه سیاسی ساسانیان نامه تنسر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 856 تعداد دانلود : 219
نظم و عدالت از مهمترین مفاهیم اندیشه سیاسی است که ریشه در جهان بینی هر ملّت و حکومت دارد.بر همین اساس اندیشه ساسانیان و تنسر، متأثر از دین و دیدگاه ایشان به کیهان است. نظمی کیهانی، غایتمند و قائم محور که آیینه آن در زمین، سیستم رئیس محوری می شود که شاه آرمانی، سلسله مراتب اجتماعی و قانون اَزلی به نام اَشه، ارکان آن هستند و موجد نظم و عدالت. بنابراین در این مقاله سوأل این است که نظم کیهانی حاکم بر نامه تنسر چه ارتباطی با عدالت برقرار می کند؟ و فرضیه مقاله هم این است که در بررسی هستی شناسانه نامه تنسر با توجه به هرم هستی، مؤلّفه هایی چون شاه فرهمند، دین رسمی تحت نظر شاه، اندیشه طبقاتی و قانون اَزلی موجد نظم هستند و عدالتی می سازند که در آن هر کس و هر چیز بر اساس استعدادش در جای خود با وظیفه ای خاص در کمال خرسندی برای محقق شدن غایت دنیا یعنی پیروزی خیر بر شر فعالیت می کنند.روﺷﻰ ک ﻪ در این مقاله با استناد بر نامه تنسر از آن اﺳ ﺘﻔ ﺎده ﺷﺪه، روش هرمنوتیک ترکیبی متن محور– زمینه محورِ اسکینراﺳ ﺖ.با ارائه مدل بسیار کوچکی تلاش کرده ایم تا نشان دهیم که اندیشه تنسر را همزمان باید در دو سطح متن و زمینه به فهم درآورد.نشان دادیم اندیشه تنسر مانند هر متفکر دیگری در درون دوران و زمانه خودش است . اندیشه متحول کننده ای که هنجار مرسومِ قبلی که همانا تکثرگرایی و عدم تمرکز بود را به هنجار مرسومِ متمرکز، منظم و مقدس تغییر داد و عدالتی شکل گرفت بر اساس اَشه، که نتیجه چندین دهه تحقیق و فعالیت فکری او بوده و از آبشخورهای زیادی مانند دین، فلسفه، حکمت و سنّت بهره برده است که اثرش تا به امروز ماندگار است.
۹.

یلدا(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: یلدا شب چله آذرجشن انقلاب زمستانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 593 تعداد دانلود : 850
یلدا نام دیگری است که ایرانیان برای شب چله به کار می برند. معنای این واژه، یعنی میلاد، دو نظر متفاوت را درباره منشأ این مراسم پدید آورده است. گروهی آن را نامی به جامانده از رسم بزرگداشت میلاد مسیح توسط ایرانیان دانسته اند،و عده ای آن را یادمانی کهن از رسم بزرگداشت میلاد خورشید یا ایزد مهر در دینی به نام مهرپرستی که به زعم طرفدارانش در گذشته باستانی ایران رایج بوده است، تصور کرده اند. این مقاله با ملاحظه متون تاریخی و ادبی،اعتبار این دو نظر را بررسی می کند و نشان می دهد که بر خلاف تصور عمومی، معنای لغوی یلدا (میلاد) ارتباطی با منشأ این مراسم کهن ندارد و این نام از متون ادبی به زبان روزمره مردم عادی راه یافتهاست و در دوره اسلامی به مراسمی که از دوران کهن در موعد انقلاب زمستانی برگزار می شد و به نام هایی همچون آذرجشن و شب چله معروف بود، اطلاق شده است
۱۰.

تحول نهاد خانواده و مفهوم تدبیر منزل در جامعه شهری دوره مشروطه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: خانواده مادری همسری تدبیر منزل حقوق مدنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 583 تعداد دانلود : 461
در جامعه شهری خانواده عبارت است از زن و شوهر و فرزندان، هرکدام از اعضای خانواده در مقابل دیگری وظایف و مسئولیت هائی دارند که انجام آنها باعث دوام و استمرار این نهاد می شود. در جامعه دوره قاجار، زنان شهری نسبت به زنان روستائی محدودیت های اجتماعی بیشتری داشتند، لیکن از نیمه های این دوره، مطالب فراوانی درباره ضرورت تغییر جایگاه زن به مثابه کانون نهاد خانواده مطرح شد. برای این منظور مفهومی جدید از تدبیر منزل ارائه گردید که طبق آن، مدیریت خانواده برعهده زن بود. در همین راستا تعاریف نوینی از مفاهیم مادری و همسری شکل گرفت که نقش مهمی در تحولات آتی حقوق بانوان برعهده داشت. مقاله حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی و با استناد به برخی مطبوعات دوره مشروطه به بعد، تلاش می کند عوامل این تحول را مورد بحث قرار دهد. پرسش اصلی مقاله این است که چه عوامل محیطی در ارائه تعریفی نوین از خانواده اثر داشت و مفهوم تدبیر منزل چه معنی جدیدی یافت؟ فرضیه مقاله حاضر این است که عرف و عادت بود که مانع از حضور جدی زنان در عرصه های مدنی می شد، با ارائه تعاریف نوین از وظایف نهاد خانواده و ارائه مفهومی جدید از تدبیر منزل، این عرف و عادت تا حدی به حاشیه رانده شد.
۱۱.

بررسی آداب وعادات اجتماعی آسیب زننده براقتصاد دوره قاجار با تکیه بر مندرجات روزنامه «حبل المتین کلکته»(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: آداب عادات اجتماعی آسیب قاجار اقتصاد روزنامه حبل المتین

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 785 تعداد دانلود : 638
در هر سرزمین، مردم دارای گونه هایی به خصوص از آداب و عادات اجتماعی هستند که تقریباً در تمامی آنها کم و بیش دیده می شود. طبیعی است که این خصوصیات و عادات دارای نتایج جامعه شناسی در بسیاری از ابعاد است. هدف پژوهش حاضر بررسی برخی از این این عادات و رفتارهای اجتماعی در جامعه روزگار قاجار است. که از منظر آسیب رسانی به اقتصاد آن روزگار در کنار علل اصلی مورد پژوهش قرار گرفته است. از جهتی نیز مطبوعات به دلیل نقش آنها به عنوان مهم ترین منابع اطلاع رسانی در زمانه خویش، در تحقیق های تاریخ معاصر حائز اهمیت می باشند، این مقاله نیز منبع مطالعات خویش را براساس مندرجات هفتگی «حبل المتین کلکته» قرار داده است. هدف اصلی این پژوهش بررسی ریشه ها، عوامل و پی آمدهای بازدارنده رشد اقتصادی این گونه خصائص و رفتارها در ایران دوره قاجار است. این مقاله که به روش توصیفی-تبیینی و با مطالعه بیش از صدها شماره از روزنامه حبل المتین این نتیجه رسیده است که از دیدگاه نشریه این خصوصیات و رفتارها ریشه در باورهای کهن، سنت گرایی ، خرافه پرستی و برداشت های نادرست از آموزه های دینی، عدم علم و آگاهی کافی و در برخی از آن ها فخر و مباهات و زیاده خواهی است.
۱۲.

نیرانِ ایران؛ دیگر بودگی انیران در ایران باستانا(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: دیگربودگی هویت ایران انیران توران هفت کشور

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 938 تعداد دانلود : 437
شکل گیری هویّت جمعی امری دو سویه است و سِوایِ «تعاملات درونی»، «تعارضات بیرونی» نیز بر پیدایش این انگاره تأثیر می گذارد. در پژوهش حاضر که به صورت توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای فراهم آمده، یکی از مراحلِ هویّت ساز هر تمدّن که همانا شکل گیریِ غیریّت است، در اساطیر و تاریخ ایران کاویده شده و بازه مورد نظرِ این پژوهشْ از سده دوازدهم پیش از میلاد مسیح -یعنی عصر احتمالی زردشت و زمانه شکل گیریِ گاهان- تا سده هفتم میلادی، مصادف با سقوط شاهنشاهی ساسانی، در نظر گرفته شده است. این پژوهش خاصّه در جستجوی پاسخی درخور به این دو پرسش است که چه عناصری در ترسیم مرزهای «فرهنگی-سیاسی» قلمروی ایران در عصر باستان تأثیرگذار بوده و ایرانیان، در آن روزگاران، به کدامین ساخت های قومی-سیاسی به چشمِ دیگری می نگریستند. در پاسخ به نخستین سؤال باید گفت که «دین» و «شیوه معیشت»، دو مؤلفه اصلی در مرزبندی میانِ «خودِ آریایی (و سپس ایرانی)» و «دیگریِ انیرانی» بوده است. همچنین، با تتبع در متونِ باستانی مشخص شد که تورانیان (و در رأس ایشان افراسیاب)، ضحّاک، مقدونیان و خاصّه شخص اسکندر، رومیان و در نهایت تازیان، دیگری هایِ تاریخی-اساطیری ایران در عصر باستان بوده اند.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۲۷