پژوهش های قرآن و حدیث

پژوهش های قرآن و حدیث

پژوهش های قرآن و حدیث سال 52 بهار و تابستان 1398 شماره 1 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

مصدریابی روایات تفسیر التبیان با تطبیق بر منابع شیعه و سنی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: التبیان فی تفسیرالقرآن روایات مشترک شیخ طوسی مصدریابی روایات مطالعه تطبیقی منابع شیعه و سنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 708 تعداد دانلود : 198
مصدریابی روایات تفسیر التبیان، به وضوح نشان می دهد که منابع حدیثی طوسی، فقط کتاب های شیعی نبوده، بلکه از کتب سنی به وفور بهره گرفته است. یافته ها نشان داد تفسیر طبری، بیشترین تأثیر را بر تفسیر التبیان داشته است. در این میان، روایات مشترکی بین مصادر شیعه و سنی یافت شده اند که در منابع تفسیری و روایی فریقین به دو صورت، قابل ردیابی بودند؛ روایاتی که الفاظ یکسان یا همسان دارند و روایاتی که مضمون و محتوای مشترک، با الفاظ تا حدودی متفاوت دارند. بررسی تاریخی این روایات، به شناخت تعامل و رفت وآمد روایات تفسیری در منابع ﺷیﻌﻪ ﻭ سنی کمک زیادی می کند. از سوی دیگر، روش طوسی در اخذ و شیوه گزارش و انعکاس احادیث در این مقایسه منابع به خوبی روشن می شود. تقطیع، نقل به معنا، ادراج و تصحیف در متن و سند، از عوارض روش طوسی در نقل روایات التبیان هستند.
۲.

نقدی بر دیدگاه یوری روبین درباره تفسیر کلمات «مزمل» و «مدثر» مقاله «رسول جامه به خود پیچیده»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تبیین های مذمتی رسول پوشانیده عصمت پیامبر (ص) مدّثّر مزمل یوری روبین

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 885 تعداد دانلود : 514
یوری روبیناستاد بازنشسته دانشگاه تاوویو است که کتاب ها و مقاله های متعددی پیرامون اسلام آغازین با تأکید بر قرآن، تفسیرقرآن و سیره و حدیث در مداخل دائره المعارف قرآن لایدن به چاپ رسانده است. یکی از مقاله های ایشان «رسول جامه به خود پیچیده (تفسیر مزمل و مدثر)» است. روبین در این مقاله تفاسیر نوشته شده درباره خطابات مزمل و مدثر را به سه دسته تقسیم کرده است؛ «تبیین های خنثی» که بدون هیچ دلیلی به بیان لغوی واژگان پرداخته، «تبیین های ستایشی» که در آن ها این واژگان به عنوان القابی افتخارآمیز و محترمانه برای پیامبراکرم (ص) به شمار رفته و «تبیین های مذمتی» که در تفسیر واژگان فوق الذکر به قصور یا ناتوانی پیامبر اکرم (ص) در ادای رسالت اشاره کرده و حالت پوشیدگی را بازتابی از اعمالِ متنبیان و کاهنان پیش از اسلام دانسته و آن را نشانه عدم فعالیت، گوشه گیری و عدم تمایل پیامبر (ص) ، به رویارویی با مشکلات موجود در انجام رسالت نبوی دانسته است. پژوهش حاضر با سه روش نقد محتوایی، منبعی و روشی به ارزیابی و تحلیل دیدگاه و مستندات روبین پرداخته و با تبیین حقایق تاریخ اسلام، معنی واژگان و حدیث «انا النذیر العریان»، ادعای او را متأثر از رجوع تک بعدی به منابع، عدم اعتبارسنجی آن ها، و بیان نظرات شخصی به جای نظرات مفسران مسلمان می داند.
۳.

تحقیق در ضبط حکمت ۲۵۲ نهج البلاغه: «و الإمامه نظاماً للأمه»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: امامت امانت حکمت شرایع نظام امت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 945 تعداد دانلود : 759
در حکمت 252 نهج البلاغه آنجا که امیرالمؤمنین علی (ع) از فلسفه شرایع و احکام و حکمت آن ها با مطلع «فرض الله الایمان تطهیرا من الشرک» سخن می گوید، عبارت «الامامه نظاماً للامه» آمده است که بر اهمیت مسئله امامت در رهبری امت دلالت دارد. اما در برخی نسخه های متأخر، این عبارت به صورت « الأمانه نظاما للأمه» ثبت شده است که به اهمیت امانتداری در حفظ نظام امت اشاره دارد. از سوی دیگر متأسفانه در سال های اخیر تحریف هایی از ناحیه برخی از ناشران و مصحّحان در شروح نهج البلاغه به عمل آمده است، به طوری که متن نهج البلاغه درج شده در ابتدای شروحی مثل ابن ابی الحدید و ابن میثم با متن شرح شده، توسط شارح مطابقت ندارد که از آن جمله است: عبارت «الامامه نظاماً للامه». در این مقاله با استناد به نسخه های کهن و شروح معتبر نهج البلاغه و نیز سیاق عبارت و روایات قریب المضمون دیگر اثبات شده است که ضبط «الامامه» صحیح است. امامت است که رکن اساسی در نظام امت را دارا می باشد و بر آن تأکید شده است نه «امانت» و بی گمان تمایلات کلامی برخی از شارحان هم چون محمد عبده و صبحی صالح در برگزیدن ضبط «الأمانه» مؤثر بوده است.
۴.

جریان شناسی مطالعات تاریخ قرآن در غرب (با رویکرد انتقادی به جریان شکاکیت نوین)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: جریان شکاکیت نوین رویکرد انتقادی قرآن پژوهان معاصر غرب مطالعات تاریخ قرآن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 974 تعداد دانلود : 318
تا دهه 1970م. قرآن در مطالعات تاریخی غرب، کتابی بود برای بازسازی تاریخ نزول وحی و تدوین قرآن در قرن اول هجری. با انتشار کتاب مطالعات قرآنی ونزبرو و هاجریسم از کرون و کوک، جریان شکاکیتی شکل یافت که قرآن را منبعی برای تاریخ ادبیات عرب از میانه قرن دوم به شمار می آورد. در این مقاله به روش تحلیل تاریخی از جریان شناسی این گونه مطالعات بحث به میان آمده، مسئله و مفروضات کلّی آن ها مطرح شده و به مهم ترین انتقادات بر جریان شکاکیت نوین اشاره شده است. پیش از جریان شکاکیت در اصالت تاریخی قرآن، می توان از چهار رهیافت توصیفی، نقد منبع، نقد سنت و رهیافت شکاکیت در منابع اسلامی نام برد. سپس آرای تجدیدنظرطلبان و شکاکان نوین مطرح شد که تدوین قرآن را از نیمه قرن دوم می دانند و گزارش های منابع اسلامی را «تاریخ نجات» فرض می کنند. محققان در نقد آرای شکاکان، به کتیبه ها، مصاحف قرآنی و سکه های نویافته استناد کرده اند. در این مقاله، افزون بر این منابع، بر دو روش دیگر در نقد بر شکاکان، یعنی تحلیل اسناد متن درباره روایات و نیاز به پیش فرض توطئه یا اجماع گسترده، تأکید شده است.
۵.

بهره گیری از سیاق متنی در معناشناسی ساختگرای قرآن کریم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: روابط معنایی سیاق متنی قرآن معناشناسی ساختگرا

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 71 تعداد دانلود : 670
معناشناسی ساختگرای قرآن، معنای واژگان را با استفاده از متن قرآن و از طریق روابط هم نشینی و جانشینی واژگان تعیین می کند. در این روش، توجه به واحدهای زبانیِ «واژه» و «جمله»، بدون درنظر گرفتن «گفتمان» صورت می گیرد. بنابراین بخشی از سیاق متنی آیات در شناخت معنا لحاظ نمی شود. پژوهش حاضر با هدف افزایش دقت در معناشناسی ساختگرای قرآن، درصدد است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، چگونگی به کارگیری روابط معنایی میان جملات و نیز جانشینان مفهومی را در جهت بهره گیری از سیاق متنی، بررسی نماید. بنابراین با تعریف روابط معنایی مکمّلی، تقابلی و اشتدادی میان جملات، روابط متناظر میان واژگان، بیش از آنچه از طریق تک جمله تعیین می شد، به دست می آید. نیز توجه به جانشینان مفهومی واژه، که توصیف یا مصادیقی از یک مفهوم اند، ویژگی های بیشتری از واژه را نمایان می کند. با این ملاحظات، علاوه بر افزایش تعداد هم نشینان و جانشینان، نوع رابطه واژگان دقیق تر تعیین می شود.
۶.

امکان تدبر موضوعی در قرآن کریم برای عموم مردم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: امکان تدبر موضوعی انس با قرآن تدبر موضوعی عموم مردم فهم قرآن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 349 تعداد دانلود : 375
خداوند برای هدایت همه اقشار مردم تنها یک قرآن نازل کرده و همگان را مکلف به تدبر در آیات آن اعم از ترتیبی یا موضوعی نموده است. برخی محققان تحقیق و تدبر موضوعی در قرآن را مختص عالمان و مفسران ذکر کرده اند. این پژوهش با جست وجو در روایات معصومان (ع) به ذومراتب بودن معارف قرآن اشاره کرده است؛ سپس دلایل قابل فهم بودن ظاهر قرآن کریم برای همگان را برشمرده و با درنظر داشتن هدف از نزول قرآن هدایت عموم مردم و عام بودن وظیفه تدبر در قرآن، انجام تدبر موضوعی توسط افراد غیرمتخصص را با کسب مقدمات لازم امکان پذیر می داند. ارتباط مستمر و انس با آیات قرآن موجب افزایش اطلاعات دایره المعارفیِ قرآنیِ قاری می گردد و وی را قادر می سازد با مدد گرفتن از نرم افزارهای قرآنی و جست وجوی کلیدواژه و جست وجوی موضوعی در معاجم الفاظ و اَعلام، در ظاهر قرآن کریم تدبر موضوعی داشته باشد. آموزش و ترویج روش صحیح تدبر موضوعی به عموم، انجام این فریضه همگانی را تسهیل می نماید.
۷.

تحلیل محتوای کمی و بررسی استناد منقولات روایی و غیرروایی کتاب مصباح الشریعه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: انتساب روایت تحلیل کمی تحلیل محتوایی کتاب های امامان مصباح الشریعه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 412 تعداد دانلود : 437
مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه کتابی است حدیثی با محتوای عرفانی و اخلاقی که برای اولین بار از سوی ابن طاووس معرفی شده است. نگارنده این کتاب هیچ گاه مشخص نبوده است. بر این اساس در پژوهش حاضر، با روش تحلیل محتوای کمی و کیفی، عرضه محتوای کتاب به منابع اصیل روایی و تاریخی و عرفانی صورت گرفته تا میزان اعتبار استنادهای آن به دست آید. یافته های مبتنی بر این روش نشان می دهد از صد حدیث ابتدای باب ها هیچ یک در منابع دیگر وجود ندارد و مصباح در نقل آن ها متفرد است؛ از احادیث متن باب ها 68 مورد قابل ردیابی، در منابع دیگر بوده و 45 مورد وجود ندارد؛ و از منقولات غیرمعصومان نیز 12 مورد در منابع دیگر وجود داشته، اما 15 مورد دیگر در کتاب دیگری نیامده است؛ و درمجموع 67 درصد از کل منقولات کتاب در آثار دیگر وجود ندارد. علاوه بر این، در انتساب یک قول به افراد، میان مصباح با سایر کتب اختلافات چشم گیری قابل مشاهده است.
۸.

روش شناسی تفسیری ابن برّجان در «تنبیه الأفهام»(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: ابن برجان تفسیر قرآن تنبیه الأفهام روش تفسیری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 429 تعداد دانلود : 609
یکی از تفاسیر مهم غرب اسلامی، تنبیه الأفهام الی تدبّرالکتاب الحکیم و تعرّف الآیات و النبأالعظیم نوشته ابن برّجان، عارف و مفسر اندلسی در سده ششم هجری است. هدف این مقاله، روش شناسی تفسیری ابن برّجان در این تفسیر است. این پژوهش به روش اسنادی، توصیفی تحلیلی و با توجه به مباحث روش شناسیِ تفسیر قرآن انجام شده است. یافته ها نشان می دهد تفسیر قرآن از دیدگاه ابن برّجان، کشف معانی ظاهری و باطنی آیات است و لازمه این کشف، رشد معنوی و تهذیب نفس مفسر است. تنبیه الأفهام، یک تفسیر ترتیبیِ ناپیوسته و اجتهادی است که از روش های قرآن به قرآن و مأثور استفاده می کند و دارای گرایش های عرفانی و کلامیِ اشعری است. ابن برّجان در تنبیه الأفهام به انواع قرینه های فهم آیات، قرائن پیوسته لفظی و غیرلفظی و ناپیوسته، توجه دارد. او در توضیح معنای آیات، از جوامع حدیثی اهل سنت استفاده، نظر سایر مفسران را نقل و نقد و آیاتی از کتاب های عهدین را گزارش می کند.
۹.

سدی در مواجهه با روایات اسرائیلی: شیوه، دلایل و انگیزه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اسرائیلیات تفسیر تابعین سدی کبیر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 53 تعداد دانلود : 195
سدی کبیر (م 127) در زمره تابعینی است که به رغم آنکه پرورش یافته کوفه و منتسب به تشیع است، در گسترش روایات اسرائیلی در تفاسیر پس از خود سهم قابل توجهی داشته تا جایی که اکثار در روایت از اهل کتاب جزء خصائص تفسیری وی محسوب می شود. در این پژوهه نمونه هایی از روایات اسرائیلی وی را با عرضه به قرآن و حدیث صحیح و عقل به نقد کشیده و روایات او را برآمده از تورات یا با زیرساختی از اساطیر عهدینی و فرهنگ یهود و عجین شده با خیال پردازی عربی یافته ایم که دلیل نقل این روایات توسط وی، شاگردی ابن عباس و هیمنه منقولات افواهی در میان عامه عرب در آن زمان بوده است. انگیزه سدی در نقل این روایات، روش تفسیری وی اعم از یافتن مصداق و ملموس ساختن آیات با توجه به مغازی، سیر، اسباب نزول و قصص بوده است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۲۸