پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن

پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن

پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن سال هشتم پاییز و زمستان 1398 شماره 1 (پیاپی 15) (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

اثرپذیری مارتین لوتر از ریکالدو در رویکرد انتقادی به قرآن کریم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن مارتین لوتر ریکالدو دومنته کروچه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 466 تعداد دانلود : 395
هدف این پژوهش بررسی چگونگی تأثیرپذیری مارتین لوتر از ریکالدو دومنته کروچه در رویکرد انتقادی به قرآن کریم است. مارتین لوتر بنیان گذار نهضت پروتستان از معدود کسانی است که زمینه تغییر در تاریخ را فراهم نمود، اما او به همان میزان که تأثیرگذار بوده، تأثیرپذیر نیز بوده است. بسیاری از اندیشه های لوتر متأثر از اندیشمندان قرون وسطی است. او به طور خاص در مواجهه با قرآن، از ریکالدو دومنته کروچه کشیش دومینیکی و مبلغ مسیحی قرن سیزدهم اثر پذیرفته است. لوتر از طریق رساله ریکالدو با اسلام و قرآن آشنا شد و به انتقاد جدی از قرآن پرداخت؛ او که ابتدا مؤثرترین دفاع در برابر جاذبه اسلام را استقامت در باورهای مسیحی می دانست، با تغییر روش، تحت تأثیر ریکالدو بهترین رویکرد را نشان دادن خطاهای دین اسلام معرفی کرد. لوتر ضمن حمله به قرآن، آن را وحیانی و معتبر ندانست. با این همه، تلاش کرد از قرآن به عنوان مبنای اثبات آموزه های اساسی مسیحیت مانند تثلیث و الوهیت مسیح استفاده کند. گرچه لوتر در ادعاها و موضع گیری علیه اسلام و قرآن دنباله رو ریکالدو است، اما رفتاری تهاجمی تر و تندتر از او دارد.
۲.

اصول اخلاق تفسیر قرآن کریم؛ ملاحظات، مقدمات، چالش ها و پیشنهادها(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اخلاق تفسیر اصول اخلاقی قواعد اخلاقی حقوق اصول اخلاق تفسیر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 933 تعداد دانلود : 450
تفسیر قرآن به منزله کنش اختیاری مفسران، افزون بر بایسته های هرمنوتیکی و روش شناختی، مشمول بایسته های اخلاقی است. این بایسته ها مفسر را در دوراهی های انتخاب، یاری می کنند. التزام به اخلاق تفسیر منوط به وجود اصول اخلاقی برای تفسیر، آگاهی نسبت به آنها و نیز اراده معطوف به کاربست آنهاست. اصول اخلاقی تفسیر نیز به نوبه خود باید مستدل و مستند به اصول اخلاقی عام باشد. از این رو، تدوین و تبیین اصول برای اخلاقی کردن ساحت تفسیر متن با چالش هایی روبه روست. با عبور از این چالش ها، می توان اصولی عام برای تفسیر هر متن پیش نهاد و برای متون ویژه و خاص، اصولی ویژه. از این میان، قصدمندی ماتن، حمل بر صحت، مواجهه تحلیلی و نقادانه با متن، پرهیز از ساده سازی و قوی سازی متن را می توان به عنوان اصول عام اخلاقی برای تفسیر متون برشمرد و مواردی چون: محوریت اراده الهی در انتساب معنا به متن؛ پایبندی به قواعد تفسیر؛ احتیاط علمی و پرهیز از مواجهه خام و عجولانه در بیان معانی آیات؛ تمایز بین بیان متن و درباره متن؛ پرهیز از اتّباع متشابه؛ پایبندی به انصاف و مواجهه عادلانه؛ انتقادپذیری و توجه به خرد جمعی؛ امانت داری در نقل؛ آگاهی از مبانی کلامی و اعتقادی مربوط به قرآن و مؤلف قرآن؛ اصلاح نفس و آرایش نفس به فضائل اخلاقی.
۳.

بررسی ادله نظریه اختصاص خطاب های قرآن به معصومان(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن خطاب های قرآن مخاطبان معصومان اخباریان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 958 تعداد دانلود : 188
دیدگاه اختصاص خطاب های قرآن به معصومان بر برخی ادله روایی تکیه دارد که مهم ترین آنها را می توان روایات دارای عبارت من خوطب به، روایات نحن الراسخون، حدیث ثلقین، احادیث دوری قرآن از عقل های مردمان، روایات بیان تفصیل احکام مجمل قرآن و روایات انحصار تفسیر از سوی امام علی علیه السلام دانست. بررسی سندی این روایات به جز درباره حدیث ثقلین که متواتر است نشان دهنده ضعف اغلب آنهاست. از لحاظ دلالی نیز علاوه بر اینکه مضامین آنها افاده اختصاص خطاب های قرآن به معصومان نمی کند، در رویارویی با ادله قطعی و محکم قرآنی و روایی مانند آیات قرآن در بیان بودن قرآن برای مردم، خطاب صریح به مردم، اهل کتاب و مشرکان، توصیه مردم به تدبر در قرآن، وجود توبیخ و سرزنش و تهدید و عتاب در خطاب ها، پاسخ به سؤالات و استفتائات مردم و روایات همسو با این آیات این دیدگاه را مخدوش و مردود می سازد.
۴.

بررسی مبانی رویکرد غزالی به زبان عرفانی وحی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: رابطه مثالی مکاشفه خیال قرآن شناسی عرفانی تناظر مراتب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 803 تعداد دانلود : 232
غزالی متأثر از تمایلات عارفانه خود، تنها زبان عارفان را کاشف از معانی حقیقی الفاظ و گزاره های وحیانی می داند. ما در این پژوهش بر آنیم تا مبانی این دیدگاه را تبیین نماییم: وی براساس مبنای وجودشناختی خود، عالم شهادت را به مثابه مثال یا حتی سایه عالم غیب معرفی می نماید. در بررسی مبنای معرفت شناختی غزالی، ارزیابی وی از ابزارهای معرفتی انسان و قلمرو دلالت آنها حکایت از آن دارد که به مدد شهود عرفانی می توان در مرتبه روح قدسی نبوی به فهم حقیقی سخن خدا و حتی مشارکت در نبوت توفیق یافت. در مبنای انسان شناسانه غزالی، «قلب» آدمی محل اشراق تمامی علوم ملکی و ملکوتی و مُدرک وحی و الهام است و «خیال» نیز در انسان، قوه انتزاع حقایق ملکوتی از صور مثالی است. غزالی بررسی خود درباره ساختار قرآن و علوم مندرج در آن را بر مبنایی عرفانی استوار می سازد. به علاوه، وی بر مبنای تناظر مراتب جهان، انسان و قرآن بر این باور است که انسان واجد صورتی مختصر از جهان و مشتمل بر مراتب عوالم ملک و ملکوت است. از سوی دیگر، قلب آدمی قابلیت دارد تا با سلوک عارفانه خود، جمیع علوم را که مندرج در قرآن نیز می باشند شهود نماید و بدین طریق به فهم قرآن و نیز افعال الهی در جهان نائل آید.
۵.

بررسی مبانی و ادله دام گستری در متون دینی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: دام گستری مبانی قرآنی ادله فقه مشروعیت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 79 تعداد دانلود : 129
 از موضوعات مهم در حقوق کیفری، مسأله کشف و اثبات جرم و تحصیل دلیل از طریق مشروع و قانونی است به گونه ای که مهم ترین دلیل در کشف و اثبات یک واقعه مجرمانه چنانچه در تحصیل آن ضوابط قانونی لحاظ نشود، فاقد اعتبار است. هدف ما در این نوشتار این است که اولاً عدم رعایت اصل مشروعیت دلیل و مقدمات آن می تواند ادله تحصیلی را در معرض بی اعتباری قرار دهد. ثانیاً چنانچه پلیس از شیوه های متعارف نتواند با جرائم پیچیده و سازمان یافته و امنیتی برخورد کند، می تواند به شیوه دام گستری عمل نماید؟ سؤال این است که در صورت لزوم با چه توجیه شرعی و قانونی می تواند اقدام نماید؟ آیا فقه امامیه پاسخگوی این سؤال هست؟ در اینجا ما با مطالعه منابع موجود و بررسی ادله و تأسیس اصل قانونی بودن تحصیل دلیل، به این نتیجه می رسیم که فقط در برخورد با دشمنان و مجرمین حرفه ای و امنیتی این هم تا رفع ضرورت می توانیم به این شیوه عمل کنیم و در سایر موارد مجاز به دام گستری نیستیم. پس اصل عدم مشروعیت دام گستری است، مگر در موارد خاص و استثنائی که در این مقاله به آن می پردازیم.
۶.

بررسی و تحلیل گزارش ها و نقدهای شیخ بهایی در تفسیر عروه الوثقی پیرامون وحدت سوره ها و جزئیت بسمله(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: شیخ بهایی تفسیر تفسیر العروه الوثقی استقلال سوره ها جزئیت بسمله گزارش نقد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 402 تعداد دانلود : 801
بهاء الدین محمد بن حسین عاملی (953-1030ق) بشناخته به «شیخ بهایی» در تفسیر گران سنگ العروه الوثقی آرای مفسران در تفسیر سوره حمد را گزارش کرده، پس از تحلیل و نقد، هر یک را در ترازوی صحت وسقم نهاده، دیدگاه خویش را بازتابانده است. ارائه و تحلیل گزارش ها و نقدهای شیخ بهایی درباره استقلال یا اتحاد سوره های «ضحی و شرح» و «فیل و قریش»، نیز «جزئیت یا عدم جزئیت بسمله» از مهم ترین اهداف این مقاله است. مقاله فراروی نشان می دهد شیخ بها استدلال به وجود پیوند معنایی میان سوره های یادشده (دوبه دو)، سخن اخفشین و عدم فصل میان این سوره ها در مصحف اُبی بن کعب را برای اثبات اتحاد این سوره ها سست می داند. نیز شیخ بها بر پایه روایات امامان علیهم السلام، «بسلمه» را آیه قرآن و جزء سوره می شمرد و به وجوب قرائت آن در نماز قائل است.
۷.

تحلیل ساختاری عنصر جهاد و پیکار با نفس در سوره یوسف با تأکید بر ساختار آوایی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: زبان شناسی تحلیل متن ساختار آوایی سوره یوسف جهاد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 736 تعداد دانلود : 989
قرآن به عنوان معجزه تاریخ برای ترسیم معانی و معارف گوناگون از تمهیدات ادبی و هنری خاصی بهره گرفته و آنها را در قالبی بی نظیر در دسترس همگان قرار داده است. در حوزه زبان شناسی روش تحلیل ساختار، روشی نوین در فهم و درک این مفاهیم است که در قالب بررسی ساختار آوایی، صرفی، نحوی و بلاغی سوره ها به بررسی ارتباط میان اجزای آیات می پردازد تا از طریق کشف نظام حاکم در ساخت عناصر تشکیل دهنده سوره نشان دهد که چگونه سازه های زبانی متن مضمون و محتوای آن را انتقال می دهد. سوره یوسف از سوره هایی است که با مؤلفه های متنیِ ضرباهنگ، واژگان، نحو و بلاغت بی نظیر خود معنای جهاد و پیکار با نفس را به گونه ای شگرف به تصویر می کشد؛ اما مقاله حاضر به سبب گستردگیِ بحث تحلیل ساختاری، بیشتر بر تحلیل ساختار آوایی این سوره تمرکز نموده تا با واکاوی آن در قالبی توصیفی- تحلیلی، ضمن آشکار نمودن گوشه هایی از لطایف، دقایق و رموز هنری و جنبه های زیباشناختی آن نشان دهد که نظام آوایی این سوره تا چه اندازه در آفرینش مضمون مبارزه و برانگیختن مخاطب و پویایی متن مؤثر بوده است. دستاورد این پژوهش نشان می دهد که ساختار آوایی سوره یوسف در کنار بافت های متنی دیگر با غرض سوره و مضمون جهاد و پیکار با نفس کاملاً همسو بوده و قرآن از همه ظرفیت ها و امکانات برای تبلیغ پیام سعادت بهره برده است.
۸.

تحلیل دلالی آیه «ذَلِکَ أدنَى أن یُعرَفنَ» درباره حجاب(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: حجاب کنیز علت حکمت شأن نزول آیه 59 سوره احزاب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 424 تعداد دانلود : 682
ذیل آیه 59 سوره احزاب، پس از اعلان حکم حجاب برای زنان مؤمن، عبارت ﴿ذلِکَ أَدنى أَن یُعرَفنَ فَلا یُؤذَینَ﴾ آمده است که از آن برداشت های گوناگون صورت گرفته است. بسیاری از تفاسیر متأثر از پاره ای ش أن نزول ها، مقص ود از شناخته شدن را تمایز زنان آزاد از کنیزان دانسته اند و بعضی، از آن به عنوان علت حکم به حجاب یاد کرده اند و از منتفی بودن کنیزداری در عصر حاضر، به عدم لزوم حجاب رأی داده اند. نوشته پیش رو، با توجه با قرائن درون متنی و برون متنی، بر آن است که آیه مذکور، برخلاف برداشت بیشتر مفسران، هرگز در مقام بیان تمایز شأن طبقاتی و اخلاقی و اجتماعی کنیزان از زنان آزاد نیست. بلکه مراد، بازشناسی زنان عفیف است. این آیه مانند موارد مشابه، تنها به فلسفه حجاب پرداخته است. درنهایت می توان گفت: قرآن مجید، حق عفاف جنسی را برای تمامی زنان، ولو کنیزان به رسمیت شناخته است. شیوه پژوهش در این مقاله توصیفی- تحلیلی با متکی بر مبانی شناخته شده تفسیری است.
۹.

تفسیر قرآن و لزوم احراز مراد جدی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: تفسیر قرآن زبان شناسی تاریخی مراد جدی مقام بیان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 655 تعداد دانلود : 382
آیات قرآن کریم، می توانند مورد «برداشت تاریخی» و «برداشت توسعه ای» واقع شوند. در برداشت تاریخی، توجه خوانشگر متن به زمینه متن، خاستگاه صدور کلام، سبب صدور و سبب نزول است و این خاستگاه، قابل تعمیم نیست. در برداشت توسعه ای، اگرچه متن در ارتباط با زمینه متن معنا پیدا می کند؛ اما محل نزاع، خود متن است نه زمینه متن و آنچه به عنوان یک معیار در تحدید گستره برداشت توسعه ای عمل می کند؛ «مراد جدی» متکلم است. برای رسیدن به تبیین جایگاه «مراد جدی» در تفسیر، دو مسأله: «ارادیبودن استعمال» و «فاصله بین خوانش و استعمال»، اهمیت پیدا می کنند. «دقت معنایی»، «سیاق گفتاری»، «معنای طیفی» و «زبان خاص»، عواملی هستند که «ارادی بودن استعمال» را تبیین می کنند؛ چنانچه «اصل تغایر» و «اصل زمینه متن»، مسأله «فاصله بین خوانش و استعمال» را روشن می نمایند. درمجموع بررسی همه این موارد، زمینه را برای اثبات فرضیه این مقاله و تأسیس یک اصل در حوزه تفسیر و زبان قرآن کریم با عنوان اصل: «لزوم احراز مراد جدی»، فراهم می کند.**
۱۰.

درآمدی بر چالش ها و رهیافت های ترجمه «کاد» منفی در قرآن کریم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن «کاد»ی منفی ترجمه آسیب شناسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 738 تعداد دانلود : 628
ترجمه قرآن کریم همیشه دستخوش چالش ها و انتقادهای متعددی بوده و ترجمه ساختارها و ادوات نحوی از مهم ترین مصادیق این مقوله به شمار می رود. یکی از این مصادیق ترجمه «کاد»ی منفی است. بررسی میدانی معنای «کاد» منفی در بعضی ترجمه های فارسی قرآن، حکایت از ابهام به وجود آمده ناشی از رویکرد مترجم است که آیا حرف نفی، مختص فعل «کادَ» بوده، یا فعل پس از «کادَ» (خبر کاد) را نیز منفی می کند؛ و یا اصولاً «کادَ» به شکل منفی، چه مفهومی را القاء می کند. نقد و ارزیابی آسیب شناسی بعضی ترجمه های موجود در این زمینه و بررسی توصیفی- تحلیلی آرای بعضی مفسران و نحوییون، مشخص می دارد آیاتی که دارای «کاد»ی منفی است به دو دسته آیات تمثیلی و غیر تمثیلی تقسیم می شوند. در آیات تمثیلی نفی «کاد» در راستای نفی مقاربه برای مبالغه عدم رخداد فعل؛ و در آیات غیرتمثیلی حرف نفی وارد بر «کاد» مختص فعل پس از «کاد»(خبر کاد) می باشد که موجب اثبات رخداد فعل پس از نوعی رنج، سختی و اکراه خواهد بود.
۱۱.

نقد روایی دیدگاه منظومه شمسی درباره مفهوم «السماوات السبع»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: آسمان سماء سبع سماوات هفتگانه روایات منظومه شمسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 969 تعداد دانلود : 141
تلاش برای فهم دقیق تر از مفهوم «السماوات السبع» که در هفت آیه از قرآن کریم به صراحت مطرح شده است از نخستین قرن اسلام آغاز و تاکنون نیز ادامه دارد. یکی از دیدگاه هایی که در میان محققان متقدم و متأخر در تبیین این مفهوم مطرح گردیده، هفت آسمان مذکور را در محدوده منظومه شمسی تعریف کرده است. این مقاله، نظریه فوق را بر مجموعه ای از شواهد روایی شامل روایاتی که متضمن وجود بیت المعمور و طوبی و کوثر و سدرهالمنتهی و جنه الماوی در این آسمان ها است و نیز روایات معراج که حاکی از ملاقات رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با پیامبران الهی در آسمان ها است به همراه روایات دال بر وسعت و فاصله بسیار زیاد آسمان های هفتگانه و همچنین روایات دال بر مجهول بودن ماهیت السماوات السبع در عصر اهل بیت علیهم السلام، عرضه نموده و تنافی و تعارض کامل میان مضمون روایات اهل بیت علیهم السلام با نظریه فوق را استنباط نموده است.
۱۲.

واکاوی رابطه مندی فرازهای آیه سوم سوره مائده(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: سوره مائده آیه سوم تناسب ارتباط جمله ای چینش توقیفی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 363 تعداد دانلود : 428
مسأله تناسب و ارتباط میان فرازهای آیه سوم سوره مائده از جمله مسائل اختلافی در بین مفسران است. برخی مفسران فراز ﴿الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِن دینِکُم فَلا تَخشَوهُم وَ اخشَونِ. الیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دینَکُم وَ أَتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسلامَ دیناً﴾ را جمله معترضه دانسته و قائل به عدم تناسب شده اند، برخی نیز فراز مذکور را با فراز ﴿حُرِّمَت عَلَیکُمُ المَیتَهُ وَ الدَّمُ وَ لَحمُ الخِنزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیرِ اللهِ بهِ وَ المُنخَنِقَهُ وَ المَوقُوذَهُ وَ المُتَرَدِّیَهُ وَ النَّطِیحَهُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَکَّیتُم وَ ما ذُبحَ عَلَى النُّصُب وَ أَن تَستَقسِمُوا بالأَزلامِ﴾ مرتبط دانسته و در عین حال وجه تناسب قابل توجهی را بیان نکرده اند. بر این اساس پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین مسأله دانش تناسب و ارتباط جمله ها، آیه ها و سوره های قرآن کریم، دیدگاه های مفسران درباره رابطه مندی و یا عدم ارتباط میان فرازهای آیه مذکور را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که با توجه به عدم تحریف قرآن کریم و چینش توقیفی آیات و سوره های آن؛ بین فرازهای آیه مورد بحث، وجوه تناسب و رابطه مندی قابل توجهی وجود دارد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۲۱