سخن تاریخ

در نظام آموزش عالی کشور، با وجود اینکه سال هاست رشته های مختلف تاریخ برگزار می شود، رشته تاریخ اهل بیتD جایگاهی نداشته است؛ همچنان که حوزه علمیه قم تا پیش از این، از چنان وضعیتی برخوردار بود و این رشته را به تصویب نرساند. در این وضعیت بود که مجتمع آموزش عالی امام خمینیv قم از مجتمع های وابسته به جامعه المصطفی العالمیه، از سال ۱۳۸۶ به برگزاری رشته تاریخ اهل بیتD در مقطع کارشناسی ارشد و سپس مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی (دکتری و سطح ۴) اقدام کرد. این رشته تحصیلی، یکی از نوآوری های این نهاد است که مراحل تعریف، تصویب و برگزاری آن، توسط همین نهاد انجام یافته و به تصویب آموزش عالی رسیده است. از خصوصیات این دوره های آموزشی، روشمندی در تعلیم تاریخ تحلیل محور همراه با تعهد نسبت به اعتقادات شیعی در مورد اهل بیتD است. اقدام این مرکز دینی و علمی به برگزاری چنین دوره هایی، با اقبال دیگر مراکز دینی و آموزشی مواجه شده و برخی مراکز نیز تحت تأثیر آن، به برگزاری چنین دوره هایی روی آورده اند. با این حال، بررسی چیستی رشته تاریخ اهل بیتD و بسترهای تعریف چنین رشته ای در آموزش عالی و اهدافی که از این اقدام مد نظر است، ضروری می نماید. بنابراین، به این پرسش پاسخ داده می شود که جایگاه رشته تاریخ اهل بیتD در آموزش عالی چیست؟

در شکل گیری و رشد تاریخ نگاری اسلامی، دانشمندان بسیاری از ملل مختلف جهان اسلام نقش داشته اند. برخی از آن ها، علاوه بر استفاده از زبان معیار عربی، زبان قوم خود را نیز در نگارش آثار تاریخی به کار برده اند. در کردستان، به عنوان یکی از حوزه های جغرافیایی جهان اسلام، تاریخ نگاری کُردی با تأخر زمانی شکل گرفت و عمدتاً با ورود امیرزادگان و نویسندگان درباری آغاز شد. عالمان دینی کردستان نیز در کنار فعالیت های فرهنگی شان، به نگارش آثاری در زمینه تاریخ کُرد و کردستان پرداختند. ملا عبدالکریم مدرّس (1905 2005میلادی)، از جمله این دانشمندان است که در زمینه های مختلف علوم اسلامی و تاریخ، آثار گوناگونی به زبان های: عربی، فارسی و کُردی پدید آورده است. با توجه به اهمیت بررسی های علمی در زمینه تاریخ نگاری اسلامی، پژوهش پیش رو در نظر دارد به مطالعه دیدگاه ها، روش شناسی و آثار تاریخی ملا عبدالکریم مدرّس بپردازد. روش این پژوهش در گردآوری داده ها، مطالعه کتابخانه ای، در معرفی آثار تاریخی مدرّس، توصیفی و در بررسی روش شناسی او، تحلیلی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مدرّس مانند سایر دانشمندان اسلامی، عبرت انگیزی را فایده عمده تاریخ می داند. بر اساس نتایج پژوهش، ناآشنایی با روش نوین تاریخ نگاری، اندیشه تبلیغی در پس آثار تاریخی، اعتماد بر منابع معتبر و داده های تاریخی معتمد، گنجاندن متن نامه ها در گزارش های تاریخی، به کاربردن واژگان و اصطلاحات عربی و فارسی، جانب داری از مشایخ نقشبندی هورامان و حضور در متن گزارش ها، از جمله ویژگی های بارز سبک مدرّس در تدوین و نگارش آثار تاریخی، و عواملی چون اوضاع سیاسی عراق و نیاز کُردها به هویت پروری، میل به شناساندن خدمات دانشمندان کردستان به جهان اسلام و تبلیغ اسلام در کردستان در چهارچوب زنده کردن نام دانشمندان کُرد، شماری از دلایل اصلی گرایش او به تاریخ نگاری هستند.

در جامعه عربی حجاز در عصر جاهلیت، به علت نبود حکومت مرکزی و به طورکلی، فقدان حکومت به معنای امروزی، نهاد قانون گذاری هم دیده نمی شود؛ اما این، به مفهوم نبود قانون در آن زمان نیست؛ بلکه قانون های برآمده از اجتماع وجود داشت که در واقع، همان سنّت های عصر جاهلی بودند که جوامع عربی بر اساس تعصب قبیلگی و عُرف قبایل به آنها عمل می کردند. در این نوشتار، برآنیم با استفاده از منابع و مطالعات جدید و با تحلیل داده ها و نیز نگاهی به وضعیت سیاسی حجاز در عصر جاهلی، به این پرسش پاسخ دهیم که قانون در حجاز عصر جاهلی چگونه بوده؟ و چه مکانیزمی بر اجرای آن نظارت می کرده؟ و ضمانت اجرای آن چه بوده است؟ یافته های این تحقیق نشان می دهد که سنّت هایی مانند: بیعت، حلف، جوار و اخذ بالثار، از مهم ترین قانون های عصر جاهلی بودند و مکانیزم اجرای آن نیز همان تعصبات قبیلگی، نظارت عمومی و از همه مهم تر، لزوم وفای به عهد بود که در جامعه آن روز، از اهمیت بسزایی برخوردار بودند.

کتاب مقتل امیرالمؤمنینA، تألیف ابوبکر عبدالله بن محمدبن عبید القرشی، مشهور به ابن ابی الدنیا (وفات 281ﻫ.ق)، از معدود مقاتل باقیمانده درباره وقایع مرتبط با شهادت امیر مؤمنان، علیA است. اگرچه این اثر کتابی تاریخی است، روش ابن ابی الدنیا در گزینش اخبار و ذکر اسناد، این کتاب را از کتب متداول تاریخی متمایز نموده است. مؤلف کتاب سعی کرده تا ضمن پایبندبودن به شیوه محدثان در ذکر اسناد، اثری تاریخی درباره مقتل امیر مؤمنانA به رشته تحریر درآورد. جیمز ای. بلامی (1925 2015میلادی) نویسنده این مقاله، با بهره بردن از روش فؤاد سزگین (1924 2018میلادی) در بررسی اسناد این کتاب، سعی در پی بردن به منابع موجود و در دسترسِ ابن ابی الدنیا دارد. وی ابتدا از مشایخ بی واسطه مؤلف آغاز کرده تا به راوی مشترک اسناد مشابه دست یابد. همچنین، نویسنده مقاله در جست وجوی این است که ابن ابی الدنیا به کدام یک از مقاتل پیش از خود دسترسی داشته و تا چه حد، اخبار موجود در آن منابع را گزینش کرده است. جیمز بلامی، در تحقیق خود بدین نتیجه رسیده که ابن ابی الدنیا با وجود قرار داشتن در زمره محدثان، به قواعد جرح و تعدیل پایبند نبوده و از روات غیرقابل اعتماد، اخباری نقل کرده است. او از برخی منابع در دسترسِ خود مانند طبقات ابن سعد، به ندرت روایت کرده و در عوض، عمدتاً از منابع شیعی مانند مقتل جابر و ابومخنف، بهره برده است. بلامی، بر این عقیده است که روایت کردن از روات ضعیف، بیانگر آن است که ابن ابی الدنیا هر آنچه در دسترس داشته، نقل کرده و مانند شیوه رایج محدثان، دست به گزینش اخبار نزده است و این، از امتیازات این مقتل به شمار می رود.

بیت الحکمه (خانه دانش)، نخستین بنیاد علمی تمدن اسلامی، در زمان هارون الرشید (حک: 170 193ﻫ.ق)، به منظور حفظ و نگهداری کتب پیشنیان ایجاد شد؛ زیرا عنایت و توجه خلفای عباسی و بزرگان دربار به دانشمندان و مترجمان، موجب شد که کار ترجمه و تدوین کتب فزونی یابد. از سویی، با ایجاد کارگاه کاغذسازی در بغداد به همت خاندان برمکی، کار تصنیف و رونویسی از کتاب ها از سوی وَرّاقان و نُسّاخان افزایش یافت. این مرکز علمی، به واسطه شرایط زمینه ساز عصر عباسی و وجود حامیان، به اوج شکوفایی رسید. حال، سؤال اصلی آن است که نخبگان و دانشمندان ایرانی و عرب در بیت الحکمه، در چه سِمَتی و به چه فعالیت های علمی اشتغال داشته اند؟ و این فعالیت ها تا چه حد در پیشبرد و اعتلای تمدن اسلامی مؤثر بوده؟ و کدام یک در این زمینه نقش و تأثیر بیشتری داشته اند؟ فرضیه پژوهش، این است که ایرانیان مرتبط با بیت الحکمه، چه در قالب خدمات اجرایی و چه در مقام تحقیق و ترجمه کتب، در رشد و تعالی تمدن اسلامی مؤثر بوده اند و در مقایسه با اعراب نقش فعال تری داشته اند. بنابراین، در این پژوهش سعی شده ضمن معرفی فعالیت های کارکنان بیت الحکمه، نقش دانشمندان ایرانی و عرب مرتبط با این مرکز علمی در پیشبرد و اعتلای تمدن اسلامی، مورد بحث و بررسی و مقایسه قرار گیرد.

در سده های نخست اسلامی در ایران، ساختار نظام آموزشی متحول شد و مراکز و مؤسسات آموزشی متعددی تأسیس گردید. یکی از نهادهای علمی و آموزشی این دوره در ایران، کتابخانه ها بودند. کتابخانه های قرون اوّلیه اسلامی، خدمات چشمگیری در جهت پیشرفت علوم و فنون ارائه می دادند. با توجه به پیشرفت علوم و متحول شدن ساختار نظام آموزشیِ سده های نخست اسلامی در ایران، این سؤال مطرح است که نقش آموزشی کتابخانه ها چگونه بود؟ و چه تأثیری در پیشرفت و رونق علوم داشتند؟ تاکنون پژوهش های قابل توجهی درباره کتابخانه های سده های نخست اسلامی در ایران انجام گرفته است؛ اما به نقش و کارکرد آموزشی کتابخانه های این دوره نپرداخته اند. ازاین رو، نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و با تکیه بر داده های تاریخی، به واکاوی نقش آموزشی کتابخانه هایِ سده های نخست اسلامی در ایران پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد کتابخانه ها علاوه بر نقش آموزشی مستقیم، به عنوان نهادی که دسترسی به منابع و دانش آموزی را آسان می کردند، شرایط آموزشی بهتری را فراهم کرده، نقش مؤثری در رشد و رونق یافتن علوم و فنون آن زمان داشتند.

دوران امامت امام سجادA از سال 61 تا 94 یا 95 هجری قمری، یکی از حساس ترین دوره های تاریخ اسلام است. در این دوران، دومین دور درگیری ها میان مسلمانان که با به شهادت رسانیدن امام حسینA آغاز شده بود، با تثبیت مروانیان پایان یافت و از آن پس، سنّت پیامبر رفته رفته رو به فراموشی می رفت. خفقان، سرکوب، حکومت قبیلگی، تجمل گرایی، تقاطی افکار ملل تابعه و نیازهای فقهیِ نو، مهم ترین مسائل در جامعه اسلامی بود. قدرت امویان در سایه خشونت حاکمان، نارضایتی های گسترده ای را ایجاد می کرد که خطری جدی برای دین نو بود. امام سجادA در این دوران پُراهمیت، با درک عاقلانه شرایط سیاسی و نیازهای اساسی جامعه اسلامی، با رفتار سیاسی مناسب و موضع گیری درست، جامعه شیعیان را از خطر پیش رو رهانید و هسته اصلی پیروان ولایت امام علیA را حفظ نمود. امام سجادA در این دوران پُرخطر، با استفاده از ابزارهای متعددی چون: گریه، دعا، زندگی اجتماعی صحیح و موضع گیری سیاسی مناسب، فعالیت نمود. ایشان با گریه، مراتب اعتراض خود به حکومت را ابراز داشت و با دعا، مفاهیم بلند عرفانی و آهنگ جهاد و شهادت را منتقل نمود و با حُسن سلوک، هرگونه شکّ حکومت به خویش و یاران محدودش را از میان بُرد. پژوهش حاضر، به منظور تبیین: شرایط سیاسی و اجتماعی زمان امام سجادA، شکل رفتار و نوع گفتار امامA و نقش موضع گیری های درست ایشان در حفظ بنیادهای اصلی تشیع انجام شده است.