نگره

نگره

نگره پاییز 1397 شماره 47 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

مطالعه اصول صفحه آرایی صفحه های افتتاح قرآن های آستان قدس رضوی سده 6 تا 9 ه. ق(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قرآن کریم صفحه آرایی صفحه افتتاح آستان قدس رضوی سلجوقی ایلخانی تیموری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 267 تعداد دانلود : 766
پژوهش حاضر، در کنار ارزش نسخه شناسی قرآن، به مطالعه بصری صفحات افتتاح مجموعه ای از قرآن های محفوظ در آستان قدس رضوی از سده 6 تا 9 هجری با هدف تأکید بر صفحه آرایی،تناسبات، تزئینات و تذهیب پرداخته است. لذا به این پرسش می پردازد که ویژگی صفحه آرایی صفحات افتتاح در قرآن های محفوظ در آستان قدس رضوی از قرن 6 تا 9 هجری و دوم وجوه افتراق و اشتراک در صفحه آرایی قرآن ها چیست؟ بنابراین در قرآن های مذکور بعد از معرفی، صفحه افتتاح قرآن ها از دیدگاه صفحه آرایی وتزئینات مورد بحث و تفسیر قرار گرفت. این پژوهش با رویکرد کیفی و روش تحقیق تاریخی،توصیفی به انجام رسیده و با جامعه آماری هدفمند و نمونه گیری متوالی در جهت حداکثر تفاوت و تشابه طبقه بندی و سپس تجزیه و تحلیل شده است. نتایج یافته های پژوهش نشان داد که صفحه آرایی صفحات افتتاح قرآن ها از سده 6 تا 9 هجری سیر تکاملی را پیموده است. در دوره سلجوقی خط و خوشنویسی رشد قابل توجهی داشته و خطوط سته به نظم و قاعده درآمدند، در تزئینات قرآن ها از فرم های هندسی، اسلیمی های ساده و رنگ های محدود و علی الخصوص زرین استفاده شد، در عصر ایلخانی ترکیب بندی و صفحه آرایی منسجم تر و منظم تر گشت استفاده از رنگ های زرین و لاجوردی مرسوم شد، فرم های هندسی جایگاه خود را در کنار برخی عناصر طبیعت گرا حفظ کردند. قرآن های کتابت شده عصر تیموری به لحاظ ساختاری، استفاده از عناصر طبیعت گرا و ظرافت نقوش اصولی و قاعده مند بودند و کاربرد رنگ های زرین، لاجوردی و شنجرف در کنار رنگ های متنوع دیگر از خصوصیات شاخص در تزئینات این دوره بوده است. در نهایت می توان عنوان کرد که هنر کتابت از شکل ساده و بی پیرایه به سوی انسجام و پر نقش و نگاری پیش رفته و تزئینات نیز در قرآن ها به عنوان عنصری زیباشناسانه در صفحه آرایی محسوب شد و ترکیب بندی تناسبات و تقسیمات اجزاء براساس نظمی خاص بوده است. لذا ساختار هندسی، تناسب و توازن در صفحه آرایی قرآن های مورد مطالعه اهمیت داشته و کاتب این اصول را براساس علوم، فنون و هنر رایج زمان خود رعایت و در نتیجه ترکیب بندی های زیبا و بی بدیلی خلق کرده است.
۲.

بررسی نقوش سفالینه های زرین فام و ظروف فلزی دوره سلجوقی و ایلخانی و بازتاب زندگی اجتماعی آن عصر(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: دوره سلجوقی دوره ایلخانی سفال زرین فام ظروف فلزی وضعیت اجتماعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 915 تعداد دانلود : 677
در سده های میانه اسلامی، که اوج ترقی هنر ها محسوب می شود، سفالگری نیز پا به پای سایر عرصه های هنری، به مثابه پایه تجدید حیات هنری، در رقابت با صنعت ساخت ظروف درباری طلا و نقره حرکت نمود و سفالگران این دوره از خاک رس، نقش و لعاب ظروفی مجلل تولید نمودند. از آنجا که محصول و هر اثر هنری زاییده جامعه ای است که آن اثر را می طلبد، دو گونه ظروف فلزی وهمچنین جایگزینی سفالینه های زرین فام چالشی قابل توجه در سده های میانه اسلامی به شمار می رود. این تحقیق، ضمن بررسی ویژگی ها و شرایط اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی، تأثیر این عوامل اجتماعی را در بازنمایی نقوش سفالینه های زرین فام و ظروف فلزی برجای مانده ردیابی می نماید. نگارندگان در پژوهش پیش رو کوشیدند تا روند جانشینی ظروف زرین فام و رقابت با ظروف فلزی سده های میانه را تشریح کنند. بنابراین مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش هاست که ویژگی ها و شرای اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی کدام اند، و کدام یک از نقوش سفالینه های زرین فام و ظروف فلزی این عصر متأثر از شرایط اجتماعی وقت بوده است. روش مقایسه ای _ تحلیلی به کار گرفته شده در مقاله حاضر بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است. افزون بر این، تحلیل این آثار و بازتاب جامعه تولید کننده آنها بر پایه نظریات جامعه شناختی صورت گرفته و مصداق آنها در دوره زمانی مورد بحث با ارائه تصاویر و مطالبی از منابع تاریخی این دوره ارائه گردیده است. ظروف زرین فام مورد مطالعه، هم به لحاظ زیبایی و درخشش و هم از نظر تزئین، رنگ و فرم، چنان به ظروف فلزی نزدیک شدند که جز به لحاظ جنس، تقریباً نقش ظروف فلزی را به طور کامل ایفا می کردند، به طوری که هم با شریعت اسلام تطابق داشتند و هم با قیمت مناسبی نسبت به ظروف فلزی، عرضه می شدند. در نتیجه، مشخص شد که این آثار بازتاب جامعه ای در حال گذار و پیشرفت است که تحولاتی چون رشد صنایع، تخصص گرایی، تقسیم کار، ظهور طبقات جدید، تجمل گرایی، آفرینش شیوه های بدیع فلزکاری و سفالینه های زرین فام را در آن شاهد هستیم.
۳.

خوانش صورتگرایانه عناصر نستعلیق و تشعیر در کتاب آرایی دوران تیموری تا قاجار(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نستعلیق تشعیر صورت گرایی کتاب آرایی ایرانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 505 تعداد دانلود : 220
نستعلیق و تشعیر دو عنصر هم نشین در کتاب آرایی محسوب می شوند. شروع تقریبی این دو هنر در یک برهه تاریخی و کاربرد مکرر آن ها در کنار یکدیگر از عواملی است که پرداختن به این موضوع را ضروری می نماید. هدف این تحقیق شناسایی دقیق فرم نستعلیق و تشعیر در کتاب آرایی ایرانی در فاصله زمانی دوره تیموری تا قاجار است. پرسش های این مقاله عبارت اند از: 1- چه عواملی سبب شکل گیری فرم نستعلیق و تشعیر در کتاب آرایی ایرانی شده است؟ 2- بر اساس رویکرد صورت گرایی نقاط اشتراک و افتراق میان نستعلیق و تشعیر چیست؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش ها از روش توصیفی-تحلیلی و با رویکردی به نظریه صورت گرایی این تحقیق بررسی شده است. شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است. به طور خلاصه نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد الحاق این دو هنر به یکدیگر پس از دوران فترت، سبب نمایش ظواهر تزیینی تیموریان در جهت نمود سرمایه شده و ناشی از ادراک زیباشناسانه حاکمان آن هاست. کاربرد بیش از پیش نستعلیق و تشعیر کنار یکدیگر در دوره صفویه به اوج می رسد و خصوصیات صوری مشترک میان آن ها در مرقعات به تعادلی پایدار تبدیل می شود. همچنین قابلیت تزیینی تشعیر و واژگان نستعلیق در قالب سیاه مشق که از دوره قاجار به صورت مجزا شکل می گیرد از دیگر تشابهات میان آن هاست. تمایزاتی از قبیل قاعده مند بودن نستعلیق در برابر تشعیر و اولویت داشتن وجه روایی نستعلیق دربرابر وجه تزیینی تشعیر در طول ادوار مورد مطالعه همواره مورد توجه بوده است.
۴.

تبیین ویژگی های نقش مایه بته با توجه به نظریات و آراء پژوهشگران در باب اصل و منشأ آن در هنر اسلامی و نقدی بر نظرگاه درخت سرو به عنوان منشأ این نقش(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: بته بوته بته جقه درخت سرو هنر اسلامی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 719 تعداد دانلود : 722
نقش مایه بته در میان نقوش هنر اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. تنوع شکل و گستره حضور این نقش مایه پژوهشگران بسیاری را بر آن داشته است که طی سده اخیر در خصوص چیستی آن مطالعه و پژوهش نمایند. این پژوهش ها هنوز هم ادامه داشته و محققان هنر اسلامی هر از چند گاهی شاهد ارائه نظریه جدید درباره سرچشمه و اصل این نقش هستند. دلیل این تشتت آراء و ظهور فرضیه های جدید در خصوص این نقش را می توان جامع و قابل تعمیم نبودن آن ها به همه نقوشی دانست که تحت عنوان نامی واحد بته قرار گرفته اند. پرسش های پژوهش حاضر عبارت اند از: 1 علت پراکندگی و عدم جامعیت آراء در خصوص منشأ و چیستی بته چیست؟ 2 ویژگی های متمایزکننده نقش بته از سایر نقوش مشابه کدام اند؟ 3 چه شواهد تاریخی، فرهنگی و هنری در دست هست که بتوان درخت سرو را منشأ و اصل این نقش مایه دانست؟ روش تحقیق تاریخی تحلیلی بوده و شیوه گردآوری داده ها، به روش مطالعه کتابخانه ای و جستجوی میدانی و اینترنتی بوده است. بررسی اجمالی مهمترین آراء پژوهشگران حوزه مطالعات هنر اسلامی و طبقه بندی آن ها در سه گروه گیاهی، جانوری و غیر این دو نشان دهنده آن است نقوشی با منشأهای گوناگون تنها به جهت مشابهت در صورت کلی، یکسان پنداشته شده اند. ویژگی هایی از قبیل شکل کلی مخروطی، گیاهی بودن، جهت دار بودن، مستقل بودن و ... بته را از سایر نقوش مشابه متمایز می نماید. همچنین بررسی منابع مزدیسنایی، آثار هنری، تاریخی و ... پیش از اسلام نشان دهنده آن است که دلیل محکمی که نشانده قداست درخت سرو در اندیشه ایرانیان باستان باشد وجود ندارد.
۵.

بررسی شیوه ساخت و گُل بندی در خاتم گره پنج(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: خاتم سازی خاتم گره خاتم گره پنج خاتم پیچی گل بندی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 20 تعداد دانلود : 632
شیوه ساخت خاتم گره نسبت به سایر انواع خاتم پیچیده تر و دشوارتر است. خاتم گره معمولاً بر اساس نقوش گره تند و کند هندسی شکل می گیرد و زاویه برش مصالح نیز در آن متفاوت است. گره پنج از متداول ترین نقوشی است که مبنای شکل گیری سایر نقوش خاتم گره نیز قرار می گیرد. این نقش مبنای شکل گیری سایر نقوش خاتم گره نیز هست و تقریباً در تمام انواع خاتم گره مشاهده می شود. بر این اساس، موضوع این مقاله به بررسی شیوه ساخت و گُل بندی خاتم گره پنج اختصاص یافته و تلاش شده است تا به سه پرسش پاسخ داده شود: 1 ویژگی های کلی خاتم گره کدام است و تمایز آن از سایر انواع خاتم در چیست؟ 2 مراحل طراحی و ساخت خاتم گره پنج چگونه است؟ 3 ترکیب رنگی در تولید خاتم گره پنج چگونه اعمال می شود؟ برای این منظور ضمن توجه به ویژگی های اصلی خاتم گره به ترتیب نحوه ترسیم هندسی، مصالح گیری، مراحل خاتم پیچی و گل بندی، تنوع ترکیبی و رنگ بندی در خاتم گره پنج بررسی گردیده است. این مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات میدانی و کتابخانه ای نوشته شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که چند شیوه متفاوت برای پیچیدن خاتم گره پنج وجود دارد. با این حال، در تمام این شیوه ها نوع برش و مقدار مصالح یکسان است. همچنین رنگ بندی اجزای گره در گل بندی خاتم گره پنج نیز غالباً از ترکیب دو رنگ به دست می آید و اگر این نقش در سایر نقوش خاتم گره مورد استفاده قرار گیرد به صورت ترکیبی از سه رنگ گل بندی و اجرا می شود.
۶.

مطالعه تطبیقی روایت پردازی دینی در نقاشی های قهوه خانه ای و گوتیک(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نقاشی قهوه خانه ای نقاشی گوتیک عاشورا مصائب مسیح نقاشی دینی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 232 تعداد دانلود : 111
یکی از موضوعات نقاشی قهوه خانه ای موضوعات دینی و عاشورایی است. نقاشی قهوه خانه ای عاشورایی مانند بخش بزرگی از تاریخ نقاشی ایران و نقاشی های دینی دیگر از جمله نقاشی های مسیحی، روایی و به متن های زبانی مکتوب و شفاهی وابسته است. نقاشی های گوتیک و موضوعات مربوط به زندگی حضرت مسیح (ع)، بخشی از نقاشی های مسیحی به شمار می آید که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. این دو گونه از نقاشی با وجود شکل گیری در زمان ها و مکان های گوناگون، ویژگی های مشابهی در روایت پردازی یافته اند. از آنجایی که بخشی از مطالعات تطبیقی با تأکید بر شباهت ها به مطالعه ارتباط میان متن ها می پردازد، هدف از این جستار نشان دادن این شباهت ها  و در مرحله بعد پاسخ به این پرسش است که علت شباهت های موجود در چه عواملی است؟ نتایج حاکی از آن است که شیوه های ترکیب بندی مستمر (مستمر هم زمان و غیر هم زمان) از مهم ترین شباهت ها میان دو حوزه نقاشی و همینطور تکرار الگوی های بصری یکنواخت از دیگر وجوه اشتراک در شیوه های بیان تصویری آن ها می باشند. از سویی دیگر به غیر از وابسته بودن به روایات زبانی، مشابهت نگرش خالقان این نقاشی ها و کارکرد تعلیمی و عبادی آن ها در ارتباط با مخاطبینشان که عامه مردم هستند نیز از جمله عواملی هستند که در ایجاد مشابهت های نام برده نقش بسزایی داشته اند. تحقیق پیش رو به لحاظ روش، توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است. در هر کدام از حوزه ها دو نمونه به صورت هدفمند، بر اساس سؤالات و فرضیه های مقاله و از طریق منابع کتابخانه ای و اینترنتی انتخاب شده است.
۷.

شناسایی کارکردهای معناگرایانه تزئینات گچبری چله خانه خانقاه بایزید بسطامی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تزئینات گچبری چله خانه بایزید بسطامی معماری اسلامی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 173 تعداد دانلود : 399
در معماری اسلامی تزئین و آرایش بنا جزء لاینفک ساختمان محسوب می شود. حضور بارز آرایه هایی چون خط نگاره ها، نقوش گیاهی و طرح های هندسی، ماهیت فرعی هنر اسلامی را تشکیل می دهد. آرایه های گچی نیز از آذین های هنر و معماری اسلامی هستند اما  این هنر بار محتوایی بالایی داشته و علاوه بر زیبایی، جهت انتقال پیام های معناگرایانه کاربرد داشته اند. مقبره بایزید بسطامی از مجموعه های تاریخی شهر شاهرود است که در دوران قبل از سلجوقی ساخته شده است و در دوره های مختلف تاریخی مرمت و گسترش شده است.  تزئینات گجبری چله خانه از طرح های هندسی تشکیل شده اند که دیوارها، طاقها و محراب را پوشش میدهند. هدف از این پژوهش مطالعه و شناسایی طرح های هندسی و تزیینات چله خانه بایزد بسطامی است و در پی پاسخ دهی به این سوال است که در تزئینات گچبری چله خانه از چه نوع نقوش و خط نوشته ها استفاده شده است؟ و همچنین کارکردهای معناشناسانه این تزیینات در چه بخشهایی از بنا و در چه انواعی ظاهر شده اند؟ و در نهایت انواع نقش مایه های به کار گرفته شده در چله خانه کدامند؟ بدین لحاظ پس از گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای، داده های بدست آمده به روش توصیفی- تحلیلی مورد بحث قرار گرفته اند. مطالعه نقش مایه ها نشان داد که در گچبری های چله خانه گره ها برای تزئین و پوشاندن فضای داخلی طاقنما و دیوارهای بنا استفاده شده اند و گره ها با عناصر گیاهی(اسلیمی و ختایی) تلفیق شده و یا در کنار آن ها به صورت توأمان وجود دارد که این عامل از ویژگی های بارز آرایه های هندسی محراب های گچبری دوره ایلخانی به شمار می رود. طراحی کتیبه در چله خانه حاصل ترکیب عناصر متعددی است که در ترکیب و اتصالات آن از گره های ترئینی میانی، انتهای تزئینی حروف، تزئینات ساقه ها و طرح های گیاهی، تزئینات ریز نقش های متنوع استفاده شده است. اما در کارکرد معناگرایانه این نقش و تزیینات مشخص گردید که گچبری ها، اسلیمی و اعداد مقدس و کتیبه های موجود در این بنا همه در جهت ایجاد رابطه معنایی بین عناصر کالبدی و غیر کالبدی در جهت ایجاد مفاهیم عرفانی اسلامی جهت فراهم آمدن شرایط مناسب برای خلوت نشینی سالکان بوده است.
۸.

»طبیعت» تجلی مکان مقدس در نگارگری ایران بازتاب کهن الگوی ایرانی «زمین» و «کوه» در نگارگری ایران با کمک از آرای میرچا الیاده(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نگارگری طبیعت ایران باستان میرچا الیاده کهن الگو اسطوره

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 117 تعداد دانلود : 612
منظره نگاری ایرانی با حضور تأثیرگذار خود اگرچه در نگاه عمومی بخشی از بافت روایی و در ارتباط با متن مصور به نظر می رسد، اما از نگرشی ویژه به طبیعت برخوردار است و جنبه هایی نمادین به خود می پذیرد. چنانکه مناظر همیشه بهار نگارگری، مکان رویدادها را در حالتی ازلی و آغازین نمایش داده که به آن جلوه ای تقدس گونه می بخشد. تحقیق پیش رو با در نظرداشتن این معنی به دنبال بررسی جنبه های اساطیری طبیعت در نگارگری مکتب شیراز سده های8تا10هق است که با مضامین آفرینش طبیعت در فرهنگ ایران باستان مرتبط به نظر می رسد. انعکاس برخی از مضامین تقدس گونه طبیعت در نگارگری ایران، بیشتر با شواهدی در رابطه با «کوه» و «زمین» و در تجلی مفهوم «مقدس» از مکان همراه است و آن را در آرای میرچا الیاده پیرامون تقدس مکان در طبیعت می توان مشاهده نمود و از آن در این پژوهش بهره برد. واکاوی الگوی اسطوره شناسانه تقدس طبیعت در آرای الیاده و بازخوانی و ارجاع اسطوره های آفرینش طبیعت در ایران باستان به متون اصلی و پایه اساطیری قبل از اسلام مانند بخش های مختلفی از اوستا، به ویژه «بندهش» و ردیابی آن در نگارگری و منظره پردازی، هدف اصلی این تحقیق می باشد. در همین راستا، این مقاله به دنبال پاسخ دو سؤال اصلی است:1- اساطیر آفرینش طبیعت در ایران باستان تا چه اندازه در منظره پردازی هایی از نگارگری حضور دارد؟ 2- الگوی تقدس محور طبیعت در اسطوره شناسی الیاده تا چه میزانی درباره آنها مصداق دارد؟ اطلاعات ضروری تحقیق، به صورت کتابخانه ای و اسنادی جمع آوری شده و به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد، بیان تجسمی ویژه از طبیعت و روح کلی مناظر نگارگری ایران که «زمین»و«کوه» دو عنصر غالب آن به شمار می رود، با روایت های اساطیری از «طبیعت» در فرهنگ ایران باستان مرتبط بوده و در مواردی نیز به آنها اشاره مستقیم دارد و همانگونه که الیاده به «تقدس طبیعت» در اساطیر سرزمین های مختلف اعتقاد دارد، الگوهای کلی طبیعت پردازی نگارگری ایران نیز نشان دهنده تقدس طبیعت و عناصر اصلی آن است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۶۶