اندیشه سیاسی در اسلام

بی شک در عصر حاضر غلبه گفتمان فقه حاکمیتی مدیون و متأثر از اندیشه های امام خمینی(ره) می باشد. پیگیری این گفتمان ما را به رویکرد کارکردگرایی فقه و پی ریزی مسیر تداوم انقلاب اسلامی بر آن مبنا رهنمون ساخته است. قوانین جهان تشریع (فقه) با رویکرد و پای های اخلاقی می توانند توفیق بیشتری را برای استحکام پایه های خود در متن جامعه فراهم آورند. افزایش و تداوم این توفیق بیش از هر چیز مرهون استخدام سیاست در گفتمان فقه اخلاق نگر و غلبه آن بر سایر گفتمان های حاکمیتی بوده است. اتّصاف فقه سیاسی به گوهر اخلاق برای ایجاد هم راستایی بیشتر با قواعد عام انسانی و عقلائی و مورد تائید شارع، از جمله ابتکارات امام خمینی(ره) در عصر اخیر است که میدان عمل فقه را از ایستایی و سکون به تحرّک و پویایی واداشته است. بررسی رویکرد فقاهت سیاسی اخلاق مدار و تلاش در جهت تداوم مسیر انقلاب اسلامی ما را بر این اندیشه استوار می نماید که حرکت در مسیر اخلاق مبتنی بر خرد جمعی با محوریت آزادی و مدارا به عنوان ارکان اخلاق فقه سیاسی می تواند مسیر تداوم انقلاب اسلامی را تثبیت نماید. آزادی به عنوان زیربنای حقوق و مدارا به عنوان شرط لازم برای حیات جامعه از ضروریات فقه سیاسی اخلاق نگر تلقّی می گردند.

این مقاله به منظور تبیین اخلاق اجتماعی از نگاه امام خمینی(ره) با روش توصیفی تحلیلی در فضای کتابخانه بر اساس منابع مکتوب و استناد به آثار نوشتاری و گفتاری حضرت امام(ره) تدوین یافته است. در گردآوری داده ها از روش کیفی تجزیه وتحلیل اطلاعات جمع آوری شده از آثار گفتاری و نوشتاری حضرت امام(ره)، استفاده شده است. پاسخ سؤال های طرح شده با ذکر مطالب ذیل به خوبی بیان شده است. اخلاق از منظر امام خمینی(ره) همان نظام اخلاق اسلامی است که در قرآن و حدیث و سیره معصومین(ع) بیان شده است. اخلاق از دیدگاه امام(ره) دارای جامعیت است و به همه ابعاد حیات انسان، اعم از زندگی دنیا و آخرت و فردی و اجتماعی، توجه کرده و بایدها و نباید های عملی را در این زمینه ارائه داده است. هدف نهایی اخلاق از منظر امام ره تقرب روحی و معنوی به خدای متعال است و هراندازه این قرب بیشتر شود، ارزش و کمال انسان افزایش می یابد. اخلاق اجتماعی از نگاه امام(ره) دارای مبانی فکری و انسان شناسی است که به مهم ترین آن ها در این مقاله اشاره شده است. ارزشمندی، اراده و اختیار و کمال خواهی انسان از جمله بنیان های نظری انسان شناختی اخلاق اجتماعی را تشکیل می دهند که در رفتار های اجتماعی انسان تأثیر بسزا دارند. جامع نگری، اعتدال گرایی، تقدیم معنویات بر مادیات، عقلانیت، انگیزه و مطلوب نهایی از دیگر پایه های نظری اخلاق اجتماعی در اندیشه امام خمینی(ره) هستند و هرکدام نقش اساسی در عملکرد آدمی دارد. در بخش اخلاق عملی در دو بعد رفتار های سیاسی و اجتماعی به برخی از دیدگاه ها و سیره اخلاقی حضرت امام(ره) مانند عدالت اجتماعی، رحمت و مهربانی، خدمت گزاری به مردم و اهتمام به بیت المال مسلمین اشاره شده که امام(ره) هم خود به آن ها عمل کرده و هم دیگران را به رعایت این ارزش های اخلاقی سفارش نموده است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی سلسله مراتبی نگرش والدین و فرزندانشان نسبت به ارزش های سیاسی امام خمینی(ره) به انجام رسیده است. در این رابطه هفت بعد آزادی و نسبت دین بارأی مردم، وحدت اسلامی، تکلیف گرایی و رابطه آن با نتیجه گرایی، استقلال وعدم دخالت بیگانگان، پیوند دین و سیاست، استکبارستیزی و حمایت از گروه های مبارز انقلابی و در نهایت حمایت از محرومین و مستضعفین در سرتاسر جهان به عنوان ارزش های سیاسی مهم انقلاب از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) مورد سنجش قرارگرفته است. سپس داده های تحقیق که از بین جوانان 25-17ساله شهر ایلام به همراه والدینشان به روش نمونه گیری سهمیه ای جمع آوری شده بود، مورد ارزیابی و تجزیه وتحلیل آماری قرار گرفتند و در نهایت مشخص گردید که در بین والدین بیشترین میزان نگرش مثبت مربوط به بعد استقلال و بیشترین میزان نگرش منفی مربوط به بعد آزادی و همچنین در بین فرزندان آن ها بیشترین میزان نگرش مثبت مربوط به بعد استقلال و بیشترین میزان نگرش منفی مربوط به ابعاد آزادی و پیوند دین و سیاست بوده است.

یافتن مشابهت ها و نقاط همگون اوصاف و شرایط حاکم در نظام سیاسی اهل سنت و ولایت فقیه در اندیشه شیعی مهم ترین دغدغه این مقاله است. نگارنده اذعان دارد، مبانی مشروعیت ولایت فقیه، بنا بر مشهور، نصب الهی است و خلیفه سنی بر مبنای انتخاب مردمی الهی منعقد می گردد؛ با این توصیف، معتقد است در مرحله تحقق عملی ولایت فقیه، اوصاف و شرایطی حاکم است که در اندیشه سنی همان ویژگی ها را برای خلیفه مطلوب مسلمین برشمرده اند. تأکید اهل سنت بر جانشینی از پیامبر، ضرورت تبعیت از وی،  اجتهاد حاکم و اجرای شریعت، اوصافی است که مبنای مشروعیت حکومت ولایت فقیه در اندیشه شیعی است؛ لذا برای ارائه یک الگوی دینی از حاکم به جهان سنی کافی است اوصاف و شرایطی را که در کلام بزرگان اهل سنت بیان شده را مروری دوباره کرد؛ با نگاهی دقیق به این اوصاف و شرایط می توان دریافت که اوصاف حاکم دینی سنی با اجتهاد، عدالت و مدیریت در نظریه ولایت فقیه همپوشانی دارد؛ لذا بررسی تطبیقی ولایت فقیه با صفات حاکمِ مطلوب در اندیشه سنی می تواند مورد تحلیل قرار گیرد

 تحولات سیاسی مستقیماً زیر تأثیر چارچوب های معرفتی کنشگران در روند تجربیات و زندگی واقعی در جامعه و سیاست هستند. رهبری را می توان مهم ترین کنشگر در پویش تحولات سیاسی دانست. اهمیت رهبری در صورت تقبل هم زمان شأن رهبری سیاست و نظریه پرداز سیاسی مسجل می شود. امام خمینی این دو شأن هم زمان را داشت. قالب های معرفتی و روند رهبری سیاسیِ ایشان این امر را پیش رو می گذارد که هم واقعیت برای تطابق با الگوی معرفتی ایشان تغییر کرد و هم بخش هایی از الگویی معرفتی و رهبری با واقعیت های سیاسی معاصر تطابق یافته اند. به همین دلیل به مشروعیتِ مشارکت مردم در سیاست و برسازی مردم سالاری دینی رأی داده اند. این وضعیت سبب تغییرِ نظام معرفتیِ ایشان و بدنه نیرو های سیاسی، ساختارسازی و تغییر نهادی در سیاست، تقسیم سیاسی معرفت و نوعی تنوع و تفاوت در آگاهی سیاسی شده است. در این چارچوب، مسئله محوری این پژوهش به نسبت رهبری و واقعیت سیاسی در نظامِ معرفتیِ امام خمینی مربوط می شود. پرسش اصلی ما این است که چگونه نظام معرفتی اندیشه امام خمینی به رهبری ایشان و روند تحولات عینی سیاسی ایران و واقعیت آن شکل و جهت می داده است. عمده ترین پاسخ ما نیز این است که نظام معرفتی معطوف به سیاست در تعامل با فرایند عملی و واقعیِ استقرار جمهوری اسلامی، با کمک به تشکیل ساختار های نهادی جدید، تقسیم و ساختار سیاسیِ تقسیم معرفت به ذخایر معرفتی نظام سیاسی و نخبگان انقلابی جمهوری اسلامی شکل داده و از این طریق روند تحولات عینی را شکل می داده است.

حق تعیین سرنوشت، حقی بشری است که افراد و ملت ها می توانند به کمک آن وضعیت زندگی اجتماعی خود را بهبود و سرنوشت خود را در مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی و غیره تعیین نمایند. تعیین سرنوشت صرفاً یک اصل نیست بلکه حق است و این حق، حق ملت ها و متعلق به تک تک افراد مردم می باشد و در ماده یک منشور سازمان ملل در زمره اهداف این سازمان قرار گرفته است و به عنوان پایه و مبنای ایجاد صلح میان ملت ها و روابط دوستانه و مسالمت آمیز میان دولت و مردم یاد شده است. با توجه به میثاق حقوق سیاسی و مدنی و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی، حقوق ناشی از حق تعیین سرنوشت به حقوق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تقسیم بندی می شود. این میثاقین این حق را برای مردم ایجاد کرد تا بتوانند نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خودشان را تعیین کنند. از سوی دیگر حق تعیین سرنوشت و ایجاد نظامی تحت حاکمیت مردم، از برجسته ترین اهداف انقلاب امام خمینی(رحمه الله علیه) بود که همواره در دوران مبارزه علیه رژیم سلطنتی بدان تأکید داشتند و ایشان بیان می داشتند که اولاً این حق، مبتنی بر حکم عقل و از حقوق اولیه انسان است و ثانیاً بنا بر حکم عقل و اعلامیه جهانی حقوق بشر همه مردم ملت ها حق دارند در همه زمینه ها چه سیاسی و چه غیر آن سرنوشت خود را تعیین نمایند. هدف این پژوهش آن است که با به کارگیری روش تحلیلی_ توصیفی ماهیت و نمود حق تعیین سرنوشت را در تلالو انقلاب اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی(رحمه الله علیه) با مطالعه تطبیقی در اسناد بین المللی روشن نماید.