مطالعات ایرانی

مطالعات ایرانی

مطالعات ایرانی سال هفدهم بهار و تابستان 1397 شماره 33 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

جایگاه مریم مجدلیّه در متن های گنوسی با تکیه بر متن پارتیِ مانوی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: گنوس مریم مجدلیّه عیسی مانی سرود تصلیب مانوی پارتی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 498 تعداد دانلود : 882
چنان که بسیاری از پژوهندگان کیش مانی اشاره داشته اند، مانی از اندیشه های گنوسی متأثّر بوده است و مطالعه متن ها و باورهای گنوسی مانوی، ویژگی هایی همانند را میان مانویان و گنوسیان آشکار می کند. در پژوهش پیش ِ رو، یکی از همین همانندی ها، یعنی شباهت جایگاه مریم مجدلیّه را در متن های گنوسی (انجیل های توماس، حقیقت، فیلیپ، مریم و...) و متن های مانوی، با تکیه بر متن پارتی M6281+M6246 بررسی می کنیم. در پایان درخواهیم یافت همان گونه که گنوسیان مریم را بزرگ می دارند و او را جانشین حقیقی و نخست دیدارکننده با عیسی در پس از رستاخیز می دانند، در متن مانوی نیز مریم نخستین کسی است که پس از برخاستن از گور با عیسی دیدار می کند و بر حواریون و ازجمله پطرس که در مسیحیّت رسمی جانشین عیسی است، راز جهان را آشکار می کند. در این متن مریم را آموزگار حواریون و جانشین عیسی می یابیم.
۲.

طبقه بندی قصه های عامه در مجموعه هفتِ باستانی پاریزی و تاریخ کرمانِ محمود همت(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ادبیات عامه قصه طبقه بندی باستانی پاریزی مورخان کرمان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 450 تعداد دانلود : 38
قصه بازتاب دهنده بخش مهمی از فرهنگ و تمدن یک قوم و از جنبه های مختلف قابل توجه و بررسی است. بیش از دویست سال است که مطالعات علمی در حوزه قصه آغاز شده است. برادران گریم اولین کسانی بودند که قصه ها را با نگاهی علمی گردآوری کردند. صد سال بعد در 1910م آنتی آرنه با اثر <em>فهرست تیپ های قصه، زمینه مطالعه جهانی بر روی قصه ها را فراهم کرد. پنجاه سال بعد استیث تامسون تحریری جدید از اثر آرنه ارائه داد که این تحریر به فهرست آرنه/ تامسون شهرت و مقبولیت یافت. در زمینه قصه های ایرانی اولین و جدی ترین کار در حوزه طبقه بندی علمی قصه ها توسط اولریش مارزلف در 1984م انجام گرفت. پس از این با وجود مطالعات گسترده پژوهشگران و دانشجویان ایرانی در این حوزه، در بخش طبقه بندی قصه ها، فعالیت چشمگیری انجام نشده است. پژوهش حاضر به طبقه بندی قصه های عامه در چندین متن تاریخی معاصر کرمان می پردازد و از این حیث نمونه ای پیشین ندارد. این پژوهش هفت اثر باستانی پاریزی (1393-1304) و یک اثر محمود متدیّن مشهور به همّت کرمانی (1374-1298) را بر پایه ی الگوی آرنه/ تامسون و مارزلف مورد مطالعه قرار داده است.
۳.

شکل گیری ارتباطات حوضه دریاچه ارومیه و شرق آناتولی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: حوضه دریاچه ارومیه پیش از تاریخ بین النهرین آناتولی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 344 تعداد دانلود : 741
حوضه دریاچه ارومیه با ویژگیهای خاص جغرافیایی و طبیعی همواره مورد توجه گروه های مختلف جمعیتی در دوران پیش از تاریخ تا به حال بوده است. امکان ارتباط حوضه دریاچه ارومیه از طریق کرویدورهای چون کیل شین و حاج عمران با شمال بین النهرین بسیار آسانتر از برقراری ارتباط با سایر مناطق خصوصا زاگرس مرکزی است. برخی شکل گیری را نتیجه مهاجرت مردمان شمال بین النهرین می دانند که به دنبال یافتن چراگاههای مناسب و وضعیت بهتر از طریق دره هایی که امروزه یخش غربی حوضه دراچه ارومیه را به شمال عراق وصل می کند، به این منطقه آمده اند. بر اساس شواهد باستان شناسی در دوره مس و سنگ ارتباط میان شمال غرب ایران و شرق اناتولی از طریق ارز روم، شرق رود ارس و حوالی دریاچه اورمیه صورت می گرفته است. اگرچه در بحث تشابهات فرهنگی باید روند تکامل جوامع را نیز در نظر داشت اما با توجه به مدارک و شواهد به نظر می رسد این فرهنگ نیز بیشتر متاثر از بین النهرین است و از طریق دره های میان کوهی زاگرس منتقل شده است.
۴.

نقشهای معنایی حرف اضافه «از» در زبان فارسی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: حرف اضافه از با نقش معنایی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 307 تعداد دانلود : 859
زبان به مانند موجودی زنده در طی زمان، دستخوش تغییر و تحوّلات می گردد و بررسی ویژگی های آن در صورت کنونی بدون در نظر گرفتن تغییرات درزمانی، پژوهشی ناقص و نارساست. در این مقاله، نقش های معنایی حرف اضافه «از» در زبان های اوستایی، فارسی باستان، فارسی میانه، پارتی، فارسی دری و فارسی امروز، با استفاده از داده های دستور این زبان ها و نیز واژه نامه های هر یک بررسی شده است. «از» در زبان اوستایی و فارسی باستان به صورت <em>hača/hačā آمده و از ریشه <em>hak<em>- به معنی «همراهی کردن» است. در فارسی میانه به صورت <em>az و در پارتی به صورت <em>až باقی مانده است. در زبان سنسکریت ودایی، این حرف اضافه به صورت <em>sačā برای دلالت بر نقش معنایی همراهی به کار رفته است، اما در زبان های ایرانی دوره باستان، نشانه ای از کدگذاری نقش معنایی همراهی با <em>hača/hačā در دست نیست. در زبان های اوستایی و فارسی باستان <em>hača/hačā بر نقش های معنایی مختلفی از جمله خاستگاه، جدایی، سبب، روش دلالت داشته است. <em>az و <em>až در فارسی میانه و پارتی نیز این کارکردها را حفظ کرده و افزون بر آن، نقش های معنایی دیگری مانند ابزار، جنس، مقایسه، و جزء و کل را کدگذاری کرده اند. افزون بر کارکردهای ادوار پیشین، در فارسی دری و فارسی امروز، «از» کدگذاری نقش های معنایی دیگری را بر عهده دارد و در کدگذاری برخی از نقش های معنایی، مانند ابزار و جنس می توان حرف اضافه «با» را جایگزین آن ساخت.
۵.

آتشکده اروخش( بنای امامزاده محمدی) شاهدی دیگر از شهر باستانی الشتر(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: الشتر بنای امامزاده محمدی آتشکده اروخش جغرافیای تاریخی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 452 تعداد دانلود : 367
الشتر نام بخش مرکزی دشتی کوچک است که در شمال لرستان جای دارد. چند دهه پیش در ناحیه شمالی دشت الشتر بنایی موسوم به امامزاده محمدی، پس از قرن ها مدفون بودن در زیر خاک، شناسایی شد. امامزاده محمدی نامی جدید است که کمتر از نیم سده پیش، از سوی اهالی الشتر به این بنا داده شد. این نام گذاری به سبب یافتن سنگ قبریست که از داخل این بنا به دست آمد. براساس یک رسم دیرینه، ایرانیان معمولا این گونه بناها که هویّت صاحب آن نامعلوم بوده، «امامزاده» نام می نهاده اند. بررسی های صورت گرفته از بنای امامزاده محمدی، نشان داد که این بنا احتمالاً متعلّق به دوره سلجوقیان بوده است. با تأمّل بیشتر در این بنا، طرح اوّلیه آن که نوعی چهارتاقی از دوران پیش از اسلام را نشان می داد، مشخص گردید. بر این اساس، این بنا دو دوره آبادانی از دوران پیش و پس از اسلام را نشان می دهد. از سویی، گزارش های تاریخی و جفرافیایی در متون اسلامی، از شهری آباد با نام «الیشتر» و آتشکده «اروخش» در این ناحیه یاد می کنند. به نظر می رسد، بین بنای امامزاده محمدی و آتشکده اروخش ارتباطی وجود داشته باشد. مطالعه حول این موضوعات وجه همت نگارندگان در این پژوهش قرار گرفته است.
۶.

سیر تطوّر مراسم باران خواهی در منطقه دشت خاک زرند(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: باران خواهی دشت خاک تالو نماد آیین های نمایشی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 496 تعداد دانلود : 892
دهستان دشت خاک در فاصله 30 کیلومتری از شهرستان زرند، 105 کیلومتری مرکز استان کرمان و در جهت جغرافیایی شمال شرقی آن قرار دارد. یکی از اهّم مشکلات منطقه کویری دهستان دشت خاک، خشک سالی و بی آبی است. مراسم باران خواهی که خاستگاه آن مناطق کم باران و خشک است، بیانگر نوعی ناتوانی انسان در مقابل قوای طبیعی است. با توجه به این که خشک سالی و کم بارانی در اکثر مناطق ایران حاکم بوده و مردم در تغییر شرایط موفقیت چندانی نداشته اند، نمایش های آیینی باران خواهی پا به عرصه های اجتماعی گذاشته، نوعی تسکین روحی و اجتماعی را در جامعه حاکم ساخت. مراسم باران خواهی دهستان دشت خاک با تفاوت های قابل توجه نسبت به مراسم مشابه و سیر تکاملی منحصربه فرد و خاص خود، با تمام رسوم باران خواهی در ظاهر متفاوت است، اما در باطن یک هدف و حقیقت را دنبال می کند که همانا نزول باران است. مقاله حاضر تلاش دارد تا به شکل توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر ابزار کتابخانه ای، به سیر تکاملی مراسم باران خواهی و نمادهای مرتبط با آن در منطقه دشت خاک زرند کرمان بپردازد.
۷.

بررسی و تحلیل متون منسوب به جاماسب(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: فرجام شناسی زرتشتی متون پهلوی متون رستاخیزی جاماسب نامه یادگار جاماسبی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 200 تعداد دانلود : 849
دو اثر جاماسب نامه و یادگار جاماسبی در برگیرنده پیش گویی های منسوب به جاماسب هستند. این دو متن همراه با متن زند بهمن یسن اصلی ترین منابع موجود در زمینه فرجام شناسی زرتشتی را تشکیل می دهند. متون جاماسب نامه و یادگار جاماسبی دارای بخش های مختلفی به فارسی میانه، پازند و فارسی بوده و در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده اند. در این مقاله پس از بررسی ساختار کلی و محتوای بخش های گوناگون این دو متن، تحلیل هایی در راستای شناخت دقیق تر و روشن کردن سیر تحوّلات تاریخی و چگونگی گسترش این متون ارائه خواهد شد. تأثیر آمدن اعراب بر تکوین و شکل گیری برخی مطالب موجود در جاماسب نامه و یادگارجاماسبی، مقایسه برخی مطالب این دو متن با دیگر متن آخرت شناسانه فارسی میانه یعنی زند بهمن یسن و بررسی برخی مطالب اساطیری و رویدادهای تاریخی موجود در این متون و همچنین احتمال وجود نوعی وزن در جاماسب نامه از دیگر مواردی است که در این مقاله به آنها پرداخته خواهدشد
۸.

بررسی و تحلیل عناصر قدرت شهری در دوره های تاریخی و معاصر(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: عناصر قدرت شهری حاکمیّت شهری ساختار شهری ادوار تاریخی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 711 تعداد دانلود : 84
شهر را باید آیینه تمام نمایی دانست که هر نوع تغییرات در آن ارتباط بسیار نزدیکی با نظامهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع مختلف دارد. درواقع اداره شهر در هر دوره ای نشان دهنده مناسبات و روابط نظامهای مختلف حاکم بر شهر است. برای بررسی این تغییرات نیازمند مطالعه روابط و مناسبات حاکم بر جوامع شهری هستیم. آنچه در این بین  شهر را ببیشتر تحت تأثیر قرارداده است ساخت قدرت در شهر است که درحقیقت ساخت قدرت و نظام حکومتی مینیاتوری از کل روابط جامع هستند که در ارتباط نزدیکی با ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوقی قرار دارند. مسئله اساسی این است که شهرها به شدت از قدرت و عناصر آن تأثیر می پذیرند و چگونگی تأثیرپذیری مورد مطالعه برای این مقاله است. هدف تحقیق شناسایی عناصر قدرت و چگونگی تأثیرگذاری آنها بر شهرهای ایران در ادوار مختلف تاریخی می باشد. ازاین رو برای شناخت ویژگی های عمومی چگونگی اداره شهرها در ایران، بررسی خصوصیات و ساختار عمده سیاسی، اجتماعی ایران  در ادوار تاریخی ضروری است. در این مقاله با روش توصیفی و اسنادی به بررسی و تحلیل نوع الگوی حاکم بر شهرهای کشور ایران در دوره های تاریخی مختلف پرداخته شده است. نتیجه تحقیق نشان می دهد با بررسی عناصر قدرت شهری در اداور گذشته و حال، هرچه به جلو قدم می گذاریم شهر و عناصر قدرت شهری دچار یک سری تغییر وتحولات می گردد که در مواقعی این تحولات به نفع شهر بوده و در مواقعی نیز  شهر دچار یک نوع سردرگمی و بحران گردیده است.
۹.

بررسی تحلیلی رقابت های سیاسی و اقتصادی انگلستان و روسیه در خلیج فارس(1820-1907م)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: رقابت استعمار انگلیس روسیه خلیج فارس

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 41 تعداد دانلود : 762
خلیج فارس در طول تاریخ پرفرازونشیب خود همواره به عنوان یکی از مناطق مهم و استراتژیک موردتوجه کشور های منطقه ای و فرا منطقه ای قرار داشته است. این کشورها همواره سعی داشته اند جایگاه سیاسی و اقتصادی خویش را در این منطقه ارتقاء بخشند. در سال های 1820 تا 1907 م، خلیج فارس صحنه رقابت بین المللی گردید. رقابت انگلستان و روسیه به عنوان دو قدرت جهانی در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم در خلیج فارس بخش مهمی از تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این منطقه است. هدف این پژوهش پرداختن به این مسئله است که چه عواملی سبب شد خلیج فارس در طی سال های 1820 تا 1907 م. صحنه رقابت سیاسی و اقتصادی انگلستان و روسیه گردد. در راستای پاسخ به این سؤال تلاش می شود که با استناد به منابع اصلی و پژوهشی و به شیوه توصیفی و تحلیلی موضوع مورد بررسی قرار گیرد و به نظر می رسد که با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک خلیج فارس و نزدیکی آن به هند، باعث گردید که انگلستان در راستای حفظ منافع سیاسی و نظامی خود در این منطقه و روس ها در راستای دست یابی به منافع جدید، به رقابت جدی پرداخته، که نهایتاً با تسلط کامل انگلیس بر این منطقه و خروج روس ها از آن در سال 1907 م به پایان آمد.
۱۰.

بررسی شیوه های عملکرد عیّاران در متن های حماسی و عیّاری(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: متون حماسی متون عیّاری عملکرد عیّاران

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 908 تعداد دانلود : 259
بخش قابل توجّهی از متون حماسی و داستان های قهرمانی، آکنده از شیوه ها و شگردهای عیّاری است. عیّاران شخصیت هایی والا هستند که هنگام ناکارآمدی جنگ و ستیز وارد داستان شده، با روش های ویژه خود بر کشش داستان می افزایند. در این جستار، شیوه های عملکرد عیّاران در چند متن حماسی و عیاری بررسی شده است. این پژوهش با هدف تبیین دقیق تر کارویژه ها و تحلیل ساز و کارهایی صورت یافته است که در بسیاری از داستان ها موجب گره افکنی و یا برون رفت از بحران می شود. بدین منظور پس از عنوان هر شگرد، نمونه هایی به دست داده می شود. متن های بررسی شده عبارتند از: شاهنامه فردوسی، سمک عیّار، داراب نامه ترسوسی، داراب نامه بیغمی، برزونامه و اسکندرنامه. پژوهش به روش تحلیل محتوا بر پایه منابع کتابخانه ای سامان یافته است. براساس نتایج، روش هایی که عیّاران بدان وسیله به مقصود خود می رسند بدین شرح است: تعویض لباس، تغییر دادن چهره، آراستن خود به شیوه های مختلف، استفاده از داروی بی هوشانه، انگشتر، کمند، صندوق، پنهان کردن وسیله دفاعی در ساق موزه، ناشناس رفتن به سپاه دشمن، شناسایی مکان با بوییدن خاک و سخن گفتن به زبان های دیگر. این شیوه ها نشان می دهد چگونه در داستان های حماسی- عیاری یک نواختی ماجراها بر هم می خورد و توجّه خواننده به عناصر تأثیرگذار و مهمّی که گاه فراتر از جنگ و ستیز هستند، جلب می شود.
۱۱.

بررسی ساختار آیینی و اساطیری قدمگاه در جیرفت(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قدمگاه ساختار آیینی و اساطیری جیرفت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 217 تعداد دانلود : 98
در جهان اسلام قدمگاه های زیادی با عناوین مختلف وجود دارد که همواره مورد احترام عامه مردم هستند و معمولاً جهت نیایش، حاجت خواهی و یا تدفین مردگان به این اماکن می روند. قدمگاه ها در باورهای اعتقادی و اساطیری ساکنان حوزه جیرفت جایگاه ویژه ای دارند. پلان قدمگاه ها  به شکل مربع یا دایره و سقف آنها گنبدی و درب ورودی آن ها کوتاه و رو به آفتاب است. هدف از این مقاله بررسی روند شکل گیری قدمگاه ها و ریشه یابی باورها و عقاید اساطیری در جیرفت است. پرسش اصلی این است که کارکرد اساطیری و آیینی قدمگاه ها و زمینه شکل گیری آنها در حوزه تمدنی جیرفت چگونه است؟ روش گردآوری اطلاعات «اسنادی و میدانی» و روش پژوهش «توصیفی و تحلیلی» است. این تحقیق نشان می دهد که ساختار آیینی و اساطیری قدمگاه ها در این حوزه برگرفته از باورهای پرستش و احترام به عناصر طبیعت نظیر آب، آتش و خاک، درخت، سنگ و... است.
۱۲.

بررسی درون مایه شعرهای کوتاه سهیل محمودی با تکیه بر هایکو و سن ریو در سه دفتر: رؤیای درخت، ریشه داراست؛ بهار، ادامه پیراهن توست؛ حالا، هردو تنهاییم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: درون مایه سهیل محمودی هایکو سن ریو

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 64 تعداد دانلود : 705
شعر کوتاه درکمترین زمان بیشترین معانی را به مخاطب متفکر و جدی امروز انتقال می دهد و به دلیل آزادی از قیود زبانی، زمانی و وزنی، نوعی بی پروایی،  رهایی و ابراز وجود در برابر قالب و اندیشه های کهنه گراست. اگرچه شعر کوتاه از میراث های اصیل ادبی ماست اما گاه با دو قالب هایکو و سن ریو که اصالت ژاپنی دارند نیز قابل ارزیابی است؛ می توان گفت که دلیل توجه روز افزون به این نوع شعری، همگامی و هم نوایی آن با سرعت جامعه مدرنیته است. شعرهای کوتاه سه دفتر مورد نظر، با وجود پایبندی به ساختار هایکو و سن ریو، در درون مایه و محتوا، فراتر رفته، بر مبنای شعر جوششی، فردیت یافته و از قید تکرار و تقلید رها است. ردّپای فرهنگ  ملی، آیینی و سایر شاخصه های روزگار و جامعه شاعر در محتوای اشعار او بارز است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۴۰