عیار پژوهش در علوم انسانی (پژوهش سابق)

آیا فرضیه (پاسخی ارتجالی که محقق آگاه و مجرب در پاسخ به پرسش تحقیق ارائه میکند) برای همه تحقیقات لازم است؟ این پرسشی است که پاسخ به آن برای آشنایی با ویژگیها و عناصر «تحقیق علمی» ضرور است. روش شناسان تحقیق در مواضع مختلف و در جایجای مباحث خود اشارات و تصریحاتی دارند که نشان میدهد فرضیه برای همة انواع تحقیق نیست، و اساساً ارائة آن در بعضی موارد امکان ندارد. نوشتة حاضر میکوشد با اتکا به منابع دست اول در «روش تحقیق» مستنداتی برای نکتة مزبور جمع آوری کند و تفاوت بین انواع مختلف تحقیق را نشان دهد. محققان تحقیقات توصیفی و اکتشافی را متفاوت با تحقیقات تبیینی میدانند و تنها در تحقیقات تبیینی پای فرضیه را باز میکنند. آنان معتقدند که در تحقیقات توصیفی نیازی به فرضیه نداریم؛ چنانکه در تحقیقات اکتشافی فرضیه پردازی ممکن نیست.

در تحقیقات اجتماعی برای شناسایی و حل مسائل، نیاز به دانش و تسلط بر روش شناسیهای علمی و مسیر تحقیق است. تحقیقات کمی و کیفی که از دو مبنای متفاوت پارادایمیاند، این مسیرها را مشخص میسازند. در هر رویکرد کمی و کیفی برای انجام پژوهش نیاز به ابزار و روش های متفاوتی است که یکی از آنها روش تحلیل محتواست. تحلیل محتوا نخست بیشتر به صورت کمی برای اندازه گیری متغیرها استفاده میشد. اواسط قرن بیستم بود که رویکردهای کیفی در تحلیل محتوا گسترش یافتند. تحلیل محتوای کیفی را میتوان نوعی روش شناسی تحقیق در خدمت تفسیر محتوایی داده ها دانست. براساس نظریة شییه و شانون میتوان رهیافت های موجود در زمینة تحلیل محتوای کیفی را به سه دستة تحلیل محتوای عرفی، تحلیل محتوای جهت دار و تحلیل محتوای تلخیصی تقسیم کرد. در این مقاله براساس این دیدگاه، نخست به مقایسه این سه رویکرد میپردازیم و سپس مفاهیم اساسی و همچنین چگونگی قابلیت اطمینان در این روش را بررسی میکنیم.

روش کیفی به منزلة یکی از پارادایم های اصلی روشی در جامعه شناسی است که در برابر پارادایم اثباتی قرار دارد. ویژگیهای ماهوی این روش ازسویی، و نو بودن این روش در محافل علمی و دانشگاهی ایران ازسوی دیگر، سبب شده که هنوز این روش جایگاه شایستة خود را در محافل دانشگاهی و پژوهشی ایران نیابد. سیطرة روش اثباتی موجب شده که کارهای انجام گرفته با روش کیفی، فاقد اتقان و استحکام لازم قلمداد شود و چالش های گوناگونی در برابر روش کیفی قرار گیرد. ازجمله چالش های اصلی، چالش مدیریت کیفیت یا به زبان تسامح و تساهل، ملاک سنجش اعتبار در روش تحقیق کیفی است. ازهمین رو در این نوشتار کوشیده ایم تا این بحث را دربارة دو روش اثنوگرافی (به مثابه کیفیترین روش کیفی) و گرانددتئوری (به مثابه روش قرار گرفته در حالت میانه روش کیفی و اثباتی) پیگیری کنیم. در این نوشتار، اثبات کرده ایم که مدیریت کیفیت در اثنوگرافی، محصول درک دقیق معنا از دیدگاه کنشگر و در گرانددتئوری محصول پیمودن دقیق مراحل نظریه سازی است.

مسئلة اصلی این نوشتار، بررسی روش شناسی محمد عابد الجابری، متفکر و نواندیش معاصر عربی است. با توجه به تأثیری که وی بر فرهنگ عربی ـ اسلامی معاصر در کشورهای عربی داشته است، هدف از انجام این پژوهش بازخوانی روش او برای فهم ریشه های اندیشمندی او و لوازم و دلالت های افکار او در ساحت های گوناگون فکری است. روش انجام این پژوهش، تحلیلی ـ عقلی است. در این نوشتار، نخست به زمینه های وجودی روش شناسی و سپس به مبانی نظری روش شناسی پرداخته ایم و در ادامه، ابعاد مختلف روش شناسی او را توضیح داده ایم و به این نتیجه رسیده ایم که جابری در ارائة اندیشه ها و دیدگاه های خود از روشی تلفیقی بهره میگیرد و پیروی از روش هرمنوتیک فلسفی در آثار او نمایان است. در پایان نیز کوشیده ایم به برخی کاربردها و دلالت های روش شناسی او اشاره کنیم.

تفسیر المیزان، با استفاده از «تفسیر قرآن به قرآن» و استخراج مقاصد الهی با استناد به آیات همگون، توانسته است مبهمات بسیاری از آیات الهی را تبیین ساخته و یکی از بهترین تفاسیر را به جهان اسلام تقدیم کند. یکی از ویژگیهای برجستة «المیزان»، نقد آرای تفسیری دیگر مفسران است. در این تحقیق کوشیده ایم تا با مطالعة بیش از نیمی از تفسیر المیزان، روش های نقد علّامه طباطبائی را در این کتاب جست وجو کنیم و برای هریک، چند نمونه بیاوریم علّامه طباطبائی با معیارهایی چون ناسازگاری با ظاهر آیات، ناهمگونی با صدر و ذیل آیه، استفاده از سیاق آیه، بهره جویی از قواعد نحوی و بلاغی، واژه شناسی، استفاده از تاریخ و نقد مطلق انگاری علوم تجربی، نگره های دیگر مفسران و روایات تفسیری را نقد میکند.

کار گروهی، قالبی برای همکاری بین افراد برای رسیدن به هدفی ویژه است. یک کار گروهی مستلزم چند عنصر مهم در رابطه با تعامل بین افراد است؛ از جمله: نیروی انسانی، نحوة تعامل آنها، و رهبری افراد. در این مقاله به مطالعة موردی طلاب حوزة علمیة قم پرداخته ایم و تفاوت های تعامل افراد در کار گروهی و نیز موانع شکل گیری همکاری گروهی در تحقیقات علوم اسلامی را بررسی کرده ایم. فردگرایی، پایین دانستن منزلت اجتماعی در کار گروهی، فقدان آموزش های کار در تیم گروهی، و نبود ساختارهای ارتباط دهنده بین افراد و انجمن های علمی از جمله متغیرهایی هستند که در این تحقیق کانون بررسی قرار گرفته اند. روش تحقیق در این پژوهش میدانی بوده که داده ها براساس چارچوب نظری روان شناختی اجتماعی از نمونة مورد نظر جمع آوری و تحلیل شده است. بررسی و تحلیل داده های نمونة مورد مطالعه نشان میدهد که آموزش کار گروهی و اجتماعی شدن در فضای همکاری جمعی، رابطة مستقیم و مثبتی با میل به همکاری جمعی در پژوهش های علوم دینی دارد.

هر جامعه ای نیازمند آن است تا میزان پیشرفت و دستاورد برنامه های اجتماعیاش به گونة مستمر بررسی و کاوش شود. این کار با ارزشیابی امکا ن پذیر است که یکی از عناصر مهم هر الگوی برنامه ریزی مناسب را تشکیل میدهد. یکی از مهم ترین پرسش های مطرح در باب ارزشیابی این است که یک برنامه چقدر به اهدافش رسیده یا کامیاب بوده است. پاسخ به این پرسش با ارزشیابی اثربخشی داده میشود. البته ارزشیابیِ اثربخشی برنامه های اجتماعی با چالش هایی روبه روست. در مقالة حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی میکوشیم تا ضمن معرفی این چالش ها، راهکارهای انجام آن را تبیین کنیم. درمجموع شناخت مفهومی اثربخشی و چگونگی سنجش و تعیین معیارهای درخور برای آن در برنامه های اجتماعی، از مهم ترین چالش ها به شمار میآیند و بهترین راهکار در ارزشیابی اثربخشی این قبیل برنامه ها، سنجش تأثیرات اجتماعی آنها در محیط پیرامون است.