تاریخ و تمدن اسلامی

بررسی شخصیت و زندگی خاتون بخارا، اولین و آخرین زنی که بر منصب بخاراخداتی نشست و هم زمان درگیر رقبای داخلی و حملات پی در پی فاتحان عرب بود، اطلاعاتی ارزشمند درباره حیات سیاسی و اجتماعی بخارا به دست می دهد. داستان روابط عاطفی خاتون با سعید بن عثمان، فرمانده عرب که در شعری برجای مانده، به رغم ابهاماتش دارای ارزش ادبی و تاریخی فراوان است. در این نوشتار ضمن گزارش تلاش های محققان معاصر در خوانش این شعر، سعی شده با لحاظ پاره ای ازحوادث تاریخی و برخی ملاحظات زبانی، خوانش دیگری از این شعر ارایه شود.

اندیشمندان در طول تاریخ، نقش موثری در حیات سیاسی جوامع داشته اند. به همین جهت حکومتگران با آگاهی از نقش و جایگاه مهم آنان، برای سهولت سلطه بر جامعه و کسب مقبولیت و مشروعیت، تعامل با اندیشمندان و همراه ساختن حیات فکری جامعه را با حکومت ضروری می دانسته اند؛ اما این تعامل دوجانبه همیشه به سود طبقه حاکم نبوده، بلکه گاهی تفکر گروهی از اندیشمندان در مقابله با حکومتگران، موجب تضعیف یا حتی سقوط آنان گردیده است. مقاله حاضر، تعامل حکومتگران اموی و اندیشمندان جامعه را بررسی می کند و چگونگی شکل گیری، هدف و تاثیر گذاری هر یک از گروه های فکری مانند اهل حدیث، مرجئه، جبریون و قدریه را در دوره امویان تبیین می نماید و مدلل می سازد که اندیشمندان جامعه اسلامی درتعامل با خلفای اموی یکسان عمل نکرده اند. چنان که گروهی از اندیشمندان در خدمت خلفای اموی قرار گرفته و به ابزاری برای توجیه حکومت آنان تبدیل شدند، و در مقابل، گروهی دیگر به نقد خلفا و خلافت اموی پرداختند و منشا تغییر و تحولاتی در جامعه اسلامی گردیدند.

این مقاله به بررسی رساله ای مجهول المولف به نام فی توضیح اشکال الاسطرلاب الکری می پردازد. مولف رساله به تصریح خود، سازنده اسطرلاب بوده و بنابراین، اسطرلاب کروی تشریح شده در متن این رساله احتمالا مبتنی بر نمونه ساخته شده او بوده که بنابراین احتمال، امکان مقایسه آن را با دو نمونه برجای مانده از اسطرلاب های کروی دوران اسلامی فراهم می آورد. با این مقایسه و نیز برخی شواهد، این فرضیه مهم توسط مولفان مطرح گردیده که رساله مذکور در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم نگاشته شده است. این فرضیه دست کم با سه دلیل تایید می گردد. افزون بر این، برخی نکات جالب مربوط به ریشه شناسی اسطرلاب، نحوه کاربرد ابزار، ... نیز در این مقاله بررسی می شود.

این نوشتار، پس از بررسی چگونگی ورود دو دولت اروپایی قشتاله و آراگون به بازار تجارت شرق، به علل انعقاد معاهدات تجاری آنان با بیبرس، سلطان مملوکی مصر، و سپس به تاثیر تحریم اقتصادی مصر از سوی پاپ گریگوری دهم بر این روابط پرداخته است. در سده هفتم هجری در پی استیلای مغولان بر شاهراه های تجاری آسیا و نیز روابط خصمانه ایلخانان با اردوی زرین، راه تجارت خشکی چین به اروپا ناامن شد و راه تجارت دریایی چین، دریای سرخ، مدیترانه که به اروپا می رسید، جایگزین آن گردید و دولت ممالیک مصر به دلیل استقرار در مسیر راه اخیر اهمیتی مضاعف یافت؛ بدین سبب آراگون و قشتاله برای تامین مایحتاج خود که در شرق دور تولید می شد، ناگزیر مناسبات تجاری خود با بیبرس را بهبود بخشیدند؛ باری به سبب نیاز این دولت ها به بیبرس و بالعکس تحریم اقتصادی مصر از سوی پاپ، نتوانست تاثیر چندانی در روابط میان این دولت ها چندان بگذارد.

در فاصله زوال ایلخانان تا پیدایش صفویان بر اثر تحولات مختلف سیاسی، اجتماعی و مذهبی، به تدریج نفوذ مذهب اهل سنت در ایران، از جمله آذربایجان روی به کاهش نهاد. از این رو، مقارن تشکیل دولت صفوی، وضع مذهبی آذربایجان، برای تغییر مذهب مساعدتر بود. در کنار این تحول، دولت های مختلف حاکم بر آذربایجان در این دوره، نه تنها سیاست های مذهبی متعصبانه ای در حمایت از تسنن اتخاذ نکردند، بلکه جلایریان و قراقویونلوها، تا بدان حد با شیعیان همدلی نشان دادند که از آن ها به عنوان دولت های شیعی یاد می شود. در این پژوهش، سعی شده با ارایه تصویری از روند تحولات مذهبی در آذربایجان، چگونگی فراهم آمدن زمینه های تحول مذهب از تسنن به تشیع در این خطه در دوره مذکور، تبیین گردد.

رساله موسیقی موسوم به کلیات یوسفی منسوب به ضیاالدین یوسف، در دوره فتحعلی شاه قاجار(حک: 1212- 1250ه.) نوشته شده است. این رساله کوتاه، با وجود تکراری بودن برخی مطالب آن، از آن رو که تداوم نگارش رسالات موسیقی را در دوران قاجار نشان می دهد، اهمیت دارد. اشاره به نام دوازده دستگاه در این رساله نیز نکته مهمی را در روند تاریخی مفهوم دستگاه روشن می کند. مفهوم وزن در موسیقی (ایقاع) که در این رساله، چون بیشتر رسالات موسیقی دوران صفوی و پس از آن، با نام “اصول” شناخته می شود، آخرین فصل این رساله است. بخش اول این فصل که با تاثیر از رساله موسیقی میرصدرالدین قزوینی (د. 1008 ه.) نوشته شده، با تعریف اصول و نقره آغاز، و در ادامه از 5 دور متقدم و سپس هفده دور متاخر یاد می شود، سپس مولف به اصناف تصانیف (انواع یا ژانرهای موزون موسیقی) می پردازد؛ در بخش دوم که احتمالا تاثیر گرفته از رساله بهجت الروح است، بیست و چهار دور ایقاعی شرح داده شده است.

تاریخ نگاری اسلامی فراز و نشیب بسیاری داشته و از شرایط و ویژگی های اجتماعی و تاریخی بسیاری تاثیر پذیرفته است، تا آنجا که می توان از مولفه هایی یاد کرد که به مثابه مجموعه یک گفتمان تاریخی، تاریخ نگاری یک دوره را رقم می زند. آثار دکتر عبدالحسین زرین کوب درباره تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، طی نیم قرن گذشته در حوزه دانشگاهی از مقام و مرجعیت شایانی برخوردار بوده است. دو قرن سکوت، محصول دهه سی خورشیدی، اثری که بیش از آثار دیگر وی زبانزد عام و خاص است، روایتی متفاوت با روایت کارنامه اسلام، محصول دهه پنجاه خورشیدی، ارایه می دهد. در روایت نخست بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست می تازد و ورود اعراب مسلمان را منشا نگون بختی ایرانیان می نامد و در روایت دیگر به آن می بالد و این تلاقی را موجب باروری و شکوفایی دو تمدن می داند. مقاله پیش رو سعی دارد به مقایسه این دو روایت از تمدن اسلامی و واکاوی تناقض پیش آمده از منظر هرمنوتیک بپردازد