درخت حوزه‌های تخصصی

تفسیر قرآن کریم در دو دوره بر اثر ورود علوم بشری به دنیای اسلام برجستگی خاصی پیدا کرد که در این مقاله به بررسی ویژگی های تفسیری و مقایسه آنها پرداخته می شد: یکی قرن چهارم و پنجم با ترجمه کتب یونانی و ایرانی به زبان عربی در دوره خلافت عباسی و دیگر قرن چهاردهم و پانزدهم بر اثر رنسانس و نوزایی علمی و ورود علوم غربی به دنیای اسلام. سعی بر این است، موضوعاتی چون گرایش های تفسیری، روش های تفسیری، ابزار مورد استفاده مفسران و نیز نیازها و عوامل روی آوری آنان به این روش ها و گرایش ها در هر دوره تبیین شود و تفاوت های بررسی و تحلیل گردد.

سیاق مهم ترین قرینه در فهم و تفسیر آیات به شمار می رود. علامه طباطبایی در تفسیر خود به این روش اهتمام بسیاری ورزیده است. برخی از مهم ترین مواردی که وی در آنها به سیاق تکیه کرده، به این قرار است: کشف معانی و مفاهیم واژه ها و محتوای آیات، شناخت ترتیب آیات، پذیرفتن یا ردّ روایات مربوط به تفسیر آیات، نقد و یا تأیید آراء مفسران، شناخت و تشخیص آیات و سوره های مکی و مدنی، بیان احکام شرعی، و تفسیر آیات قبل به وسیلة آیات بعد یا برعکس، تفسیرجمله ای با جمله ای دیگر در یک آیه، فهمیدن و کشف غرض و هدف آیات.

روش شناسی تفاسیر، از جمله مباحث فلسفه تفسیر بوده و از حوزه های نوپایی است که امروزه مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. شناخت روش مفسّر راه را برای آشنایی با تفاسیر و دیدگاه مفسّران آنها هموار می¬سازد. این مقاله روش تفسیری آیت الله معرفت (ره) در «التفسیر الاثری الجامع» را بیان و بررسی می-کند. در آن شناخت¬نامه¬ای از مفسر ارائه شده تا خواننده با زندگی¬نامه مفسر و آثار او آشنا گردد. توصیفی از التفسیر الأثری الجامع ارائه گردیده، روش¬ تفسیر مفسر در آن بیان شده و به تحلیل و نقد آن پرداخته است. نگارنده در انتها ویژگی¬های التفسیر الاثری الجامع را بیان نموده و روش غالب آن را، روش نقلی دانسته است.

نویسنده تفسیر فی ظلال میان آیات قرآن ارتباط می‎بیند و این ارتباط را با عناوینی چون موضوع، ‌هدف، ‌جو، محور و شخصیت بیان می‎کند. یکی از عوامل ارتباط میان آیات، موضوع سوره است. سید قطب موضوعی مداری سوره‎های قرآن را باور دارد و در جای جای تفسیر خویش برخی سوره‎ها را تک موضوع و شماری را چند موضوع معرفی می‎کند. عامل دیگر پیوند آیات، غرض سوره است. نویسنده تفسیر فی ظلال هدفمندی سوره‎های قرآن را پذیراست و بسیاری از سوره‎ها را تک هدف و برخی را چند هدف می‎خواند. جو سوره یکی دیگر از عوامل ارتباط میان آیات است. سید قطب هر سوره را دارای یک جو می‎داند و این جو را حاکم بر تمامی آیات یک سوره می‎شناسد. محور و شخصیت سوره از عوامل دیگر پیوند میان آیات معرفی شده است. به باور سید قطب موضوع مداری، هدفمندی، جو، محور و شخصیت سوره منوط به نزول دفعی نیست، بلکه در صورت نزول تدریجی سوره نیز مباحث یاد شده در خور بحث و بررسی است. نام سوره و مکی یا مدنی بودن آن از نشانه‌های مهم موضوع شناسی سوره است. سید قطب شناخت آیات مکی و مدنی و اعجاز قرآن را از فواید اصلی بحث پیوند آیات معرفی می‎کند. شوط، جوله، مقطع،‌ موج، درس و شطر از عناوینی است که سید قطب برای دسته بندی آیات سوره‎های قرآن سود می‎برد.

تفسیر قرآن به قرآن به معنای استفاده حداکثری از آیات در فهم معنا و مراد آیات قرآن، همواره مورد پذیرش قرآن‏پژوهان بوده است؛ ولی به مبانی آن به صورت مستقل و مستدل، نپرداخته‏اند. حال آنکه یکی از مسائل سرنوشت‏ساز درباره تفسیر قرآن به قرآن، تبیین زیرساخت‏های نظری آن است که از آن به «مبانی» یاد می‏شود. نوشتار حاضر به هدف شناسایی مبانی قرآنی تفسیر قرآن به قرآن سامان یافته و با نگرش نظری و استدلالی و به روش تبیینی به بررسی مبانی یادشده پرداخته است. از نظر قرآن کریم، آیاتِ آن نه تنها تناقض و اختلافی ندارد، بلکه دارای انسجام کامل، پیوسته، مصدِّق و مفسّر یکدیگرند. ساختار کلی آن بر اساس اصول متقن عقلایی شکل گرفته و زبانش در بیان مقاصد خود روشن و دلالتش مستقل است و در موارد متشابه نیز آیات محکم، مرجع فهم متشابهات قلمداد شده است. افزون بر آن، بین آیات هر سوره به ویژه آن دسته از آیات که پیوستگی صدوری دارند، ارتباط معنایی وثیق وجود دارد. به منظور دست‏یابی به روش صحیح تفسیر قرآن به قرآن، توجه به مبانی مرتبط با آن، امری اجتناب‏ناپذیر است.

هدف نوشتار ذیل بررسی این مساله است که واژگان بسیط قرآن در چه نوع معنایی استعمال شده است و با چه روشی می توان معنای مقصود آنها را باز یافت؟ در این مقاله با اشاره به سه نوع حقیقت لغوی، عرفی و شرعی و تحلیل مفاد وضع به ویژه از منظر اصولیان شیعه و بیان نقش بافت سخن و فرهنگ قرآن در ترسیم معنای واژه های آن، مفردات قرآن در سه گروه مفهوم لغوی، معنای عرفی و معنای خاص قرآنی دسته بندی می شود و آنگاه پی جویی گام به گام سه سنخ معنای وضعی، معنای عرفی متداول در عصر نزول و معنای برخاسته از بافت و فرهنگ خاص قرآن، به عنوان مولفه های موثر در شناخت مفاهیم قرآن معرفی می گردد که با روش تدریجی و گام به گام قابل دستیابی است.