علی لاریجانی

هدف این پژوهش، سنجش سازگاری «عدالت اجتماعی» و «توسعه» با بهره گیری از نصوص دینی و آرای متفکران اسلامی است. ناظر به پرسش اصلی که «آیا عدالت در نگاه اسلام با رشد و توسعه تزاحم دارد؟» این فرضیه مطرح می شد که عدالت در اسلام، اولاً و بالذات همه جانبه است؛ ثانیاً و بالعرض نه تنها مانع رشد و توسعه نیست، بلکه عامل محرک آن نیز هست. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در پی آن است که با استناد به حقوق فطری مطرح شده در متون اسلامی، عدالت اجتماعی را به مثابه موتور محرک رقابت های سیاسی، فرهنگی، علمی و اقتصادی، و پیشران رشد و توسعه تبیین کند. نظام عدالت در اسلام، یک «سازه» است، نه یک «ناسازه». این نظام مفاهیم درعین حال که واجد انسجام هستند، با نظام «بازار آزاد» نیز سازگاری دارند. جامعیت مذکور مانع از آن می شود که اسلام در برابر نظام بازار آزاد، صامت و ساکت باشد. این مقاله، تقارن و مقارنه ی چنین جامعیتی را با مفهوم «کمال» به بحث خواهد گذاشت.

در اندیشه کانت، برهان به معنای واقعی کلمه در شناخت فلسفی وجود ندارد و تنها در شناخت ریاضی جاری است. وی دلیل این امر را در شهودی بودن دلایل ریاضی می داند و معتقد است که یک دلیل یقینی، تنها تا آنجا که شهودی است، برهانی می باشد؛ بنابراین باید دید شهود از نظر کانت چیست و چه نسبتی با برهان واقعی در اندیشه وی دارد؟ بنابراین مقاله حاضر با روش توصیفی_تحلیلی در صدد است نخست روشن کند که منظور کانت از شهودی که یک دلیل یقینی تنها با تکیه بر آن وصف برهان را می پذیرد چیست و سپس چنین شهودی چه نسبتی با برهان دارد؟ آیا شهود مورد نظر بر ساختار برهان نیز ربط پیدا می کند یا تنها به مبادی برهان مربوط می شود؟ بررسی حاضر نشان داد اولاً شهود مورد نظر کانت در بحث برهان، شهود محض است و او مصداق آن را زمان و مکان می داند که عامل پیوند دهنده شهود تجربی در فاهمه می باشند و همین دو شهود هستند که همه شناخت های برهانی و ضروری ریاضیات بر آنها مبتنی است؛ ثانیاً از نظر وی در نهایت تنها اصول متعارف و مبادی برهان شهودی هستند و بنابر این تمایز برهان از استدلال فلسفی تمایز ماهوی نخواهد بود؛ بلکه به شهودی بودن مقدمات استدلال قیاسی مربوط می شود نه ساختار برهان.

در این پژوهش تلاش می شود نظریه عدالت اجتماعی از نصوص دینی و آرای متفکران اسلامی اخذ شود. دغدغه بسیاری از فلاسفه و اقتصاددانان در بحث عدالت اجتماعی این است که این مقوله بر اساس برخی از آرای ناقص، مانعی در جهت رشد و توسعه جوامع است. به ویژه کسانی که به نظریه اقتصاد بازار باور دارند، در عمل با تفسیرهای خاص از مقوله عدالت اجتماعی، به دنبال کُند کردن مسیر توسعه و مانع تراشی هستند. اما دلیل آن، آغشته بودن بحث عدالت اجتماعی به مقاصد عوام گرایانه از یک سو، و توسعه نیافتن مفهوم عدالت اجتماعی به نحو دقیق از دیگر سوست. این پژوهش می کوشد بر اساس حقوق فطری و متون اسلامی نشان دهد که عدالت اجتماعی نه تنها برای رشد و توسعه مانعی ندارد، بلکه موتور محرک رقابت ها در عرصه های مختلف سیاسی، فرهنگی، علمی، و اقتصادی است.

درباره هنر دینی و به ویژه هنر اسلامی سؤالات متعددی در کانون هنرپژوهی معاصر قرار دارد. یکی از این سؤالات درباره چیستی مبانی هنر دینی است. این سؤال از آن حیث مهم است که با وجود برخی نوشته های معاصر که معتقدند این مسئله در نزد متفکران مسلمان در سده های پیش مطرح نبوده است، دیرینه ای قوتمند دارد. مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش دو منظر مختلف را مقایسه کرده است: دیدگاه ملاصدرا به عنوان بزرگ ترین فیلسوف مسلمان در سده های اخیر و بورکهارت، فیلسوف معاصر غربی، که با علاقه و جدیت به هنرپژوهی فلسفی در هنر اسلامی پرداخته است. حاصل این مقایسه چنانکه خواهیم دید، نتایج مشترک در نگاه توحیدی و تمرکز بر حیث وجودی هنر، با دو روش شناسی متفاوت است: روش پدیدارشناسی در بورکهارت، که آشکارگی وجود را به مثابه چیستی هنر در لابه لای جلوه ها، رنگ ها و مقدارها در آثار هنر اسلامی گزارش می کند؛ و روش سلوک حکمی صدرا که مساوقت وجود و زیبایی را در نگاه هنرمند و ناظر هنر اسلامی تحلیل می کند.

شهید مطهّری وجود حکومت را به عنوان نهادی که انتظامات و سیاست جامعه را اداره می کند، ضروری می دانند. ایشان مبنای حاکمیت را از حقّ الهی اخذ می کنند و نظیر اغلب فلاسفه اسلامی، نظریه حکومت ایشان از فلسفه نبوّت نشأت می گیرد؛ اما شهید مطهّری حیثیت حکومت را دو وجهی می دانند: بخشی که مربوط به هدایت عامه و نشان دادن مسیر حرکت به سعادت است، ناظر به حقّ الهی است و به موضوع ولایت حاکم ربط می یابد که باید خصوصیات فقاهت و عدالت را داشته باشد و این بخش جنبه ولایت دارد نه وکالت، اما بخشی از حکومت که رتق و فتق امور متعارف حکومت است، نظیر امور اجرائی یا تقنینی، متّکی به رأی و نظر مردم است که جنبه وکالت دارد. از نظر ایشان، حکومت وظیفه سعادتمند نمودن ابنای جامعه را، چه از جهت معنوی و چه مادّی، داشته و این دو بعد مادّی و معنوی به یکدیگر پیوند دارد. استاد مطهّری وظیفه حکومت را به نظریه فطرت ربط داده است، لذا رشد متوازن استعدادها، هدف مدینه فاضله است و برای تحقّق این امر، آزادی یک ضرورت است، البتّه ضرورت آلی و نه غایی.