سید هاشم آغاجری

ذات دموکراسی، آزادی است و ذات سوسیالیسم، عدالت است. عدالت جنبه والاتر و ذاتی دارد و آزادی برای عدالت، جنبه آلی و ابزاری. ما آزادی را برای ارزش بالاتری می‏خواهیم، آزادی یک راه و ابزار است، اما نه یک ابزاری که نیاز موقتی باشد. انقلاب اسلامی مدعی این بود که می‏خواهد پارادوکس دو انقلاب فرانسه و انقلاب شوروی را حل کند و به سازش‏ناپذیری و تناقض آزادی و عدالت خاتمه دهد. دموکراسی، رابطه حکومت کننده و حکومت شونده نیست، بلکه باید در همه مناسبات انسانی شاهد آن باشیم. متفکران مدرن جز یک نمله فردی هیچ‏گاه خود را روشن‏فکر ضد دینی نمی‏دانستند. تمام تلاش‏های آنها معطوف به این بود که آن چنان قرائتی از دین ارائه کنند که با فهم و درک انسان مدرن سازگاری داشته باشد».

چالش اخلاق و قدرت یکی از نمادهای نهضت عاشوراست که آن را از اغلب نهضت‏ها جدا می‏سازد. این چالش، نهضت عاشورا را فراتر از پدیده‏های عادی سیاسی برده و از آن الگویی آرمانی، معنوی و اخلاقی ساخته است. الگویی که هم هدف و هم وسیله آن اخلاقی است، بر خلاف ماکیاولیسم که برای دست‏یابی به هدف، استفاده از وسایل غیراخلاقی را نیز مجاز می‏شمرد.

این مقاله ضمن ارائه تعاریفی از مفهوم سکولاریسم، به نقد و بررسی تلقی‏های موجود در بین متفکران عرب و مسلمان نسبت به این واژه می‏پردازد و معتقد است که معمولاً این‏گونه مفاهیم از متن تجربی غربی جدا شده و بدون توجه به رابطه این مفهوم با سایر مقولات نظری و نتایج عملی آن در فرهنگ غرب مورد بحث قرار می‏گیرد.

سخن‏رانى آقاى آغاجرى در همدان که واکنش‏ها و بازتاب‏هاى متفاوتى در مطبوعات داشت، هم‏چنان به طور کامل منعکس نشده است . از آن‏جا که این سخن‏رانى سهم بسیارى در ایجاد جریاناتى به سود یا زیان سخن‏ران در مطبوعات داشته و مضامین آن به طور ضمنى در مطبوعات منعکس شده، بر آن شدیم تا خلاصه‏اى گویا و واقع‏نما از آن را در این شماره‏ى بازتاب اندیشه بیاوریم و آن را به اجمال بررسى کنیم . موضوع اصلى سخن، طرح پروتستانتیسم اسلامى است که گوینده، آن را بر پایه‏ى نظریه‏ى دکتر شریعتى مطرح ساخته و در ضمن آن، به نقد روحانیت اسلامى و جایگاه آن پرداخته است و حتى و به این نیز اکتفا نشده و توهین و افترا نیز در کار آمده است . صرف‏نظر از توهین‏هاى وى، اصل گفتار نیز از جهات متفاوتى قابل تامل است و جاى نقد بسیار دارد .

نویسنده سعى مى‏کند تفاوت رفتار سیاسى عالمان شیعه امامى را نسبت به زیدى و اسماعیلى ریشه‏یابى کند. وى بر خلاف کسانى که ریشه این تفاوت را به عوامل خارجى و بیرونى نسبت مى‏دهند و نیز آنان که این رفتار را نقشه‏اى حساب‏شده از ناحیه عالمان امامى مى‏دانند، سرّ اصلى این تفاوت را در نوع برداشت از نظریه امامت مى‏داند.

روشنفکرى از جنبه فکرى بر دو خصیصه «خودآگاهى» و «عقل نقاد» بنا نهاده مى‏شود. از جنبه اجتماعى، پدیده روشنفکرى در غرب، در رویارویى با دین، فئودالیته و سلطنت شکل گرفت؛ ولى در ایران چنین تقابل‏هایى وجود نداشت و از این رو مقوله‏اى به نام «روشنفکرى دینى» به وجود آمد. روشنفکران دینى با وجوه اجتماعى و اقتصادى دین کاملاً مواجهه انتقادى دارند. روشنفکران در اروپا عامل به‏وجود آوردن تحولات جدید بودند؛ ولى روشنفکرى در جامعه ما محصول برخورد ما با فرهنگ، تمدن و سیاست فرنگى است.

آقاى آغاجرى در این سخنرانى دیدگاه‏هاى استاد مطهرى را در باب آزادى و مردسالارى چنین تقریر مى‏کند: هم دموکراسى و حتى لیبرالیسم اسلامى و هم نوعى جامعه‏گرایى و سوسیالیسم مقبول است. حقوق طبیعى مانند آنچه در اعلامیه حقوق بشر آمده مقبول است. حسن و قبح عقلى مورد پذیرش است و بر این اساس عدل معیارى پیشین براى سنجش و نقادى دین است. آزادى بشر تکامل انسان است و ایمان و تفکر جز بر مبناى آزادى تحقق پیدا نمى‏کند. انسان‏ها در انتخاب دین آزادند و مى‏توانند اسلام یا هر دین و ایدئولوژى دیگر را برگزینند و لذا آزادى عقیده نیز مقبول است. نباید به خاطر خطاى مردم آزادى آنها را محدود کرد. مشروعیت قدرت، الهى - مردمى است و مردم به عنوان جانشینان خداوند حق حاکمیت را اعمال مى‏کنند. حکومت دینى حکومت فقیهان نیست. انسان‏ها در تفسیر اسلام به عنوان چارچوب کلى دولت اختیار دارند. روحانیت حامل علم دین است و عرصه او فکر و قلم و گفتار و نه قدرت. ایدئولوگ‏هاى حکومت دینى باید از طرف خود مردم انتخاب شوند. در جامعه اسلامى همه افراد حتى کمونیست‏ها هم از نظر سیاسى و هم از نظر فکرى آزادند. آزادى و مردم‏سالارى فقط در ساختارى عادلانه و سوسیالیستى تحقق مى‏یابد.

در مراسمى که به مناسبت تجلیل از آقاى محسن کدیور در دانشگاه شهید بهشتى برپا گردید، یکى از سخنرانان آقاى هاشم آقاجرى بود که سخنان وى بازتاب گسترده‏اى در محافل فرهنگى و سیاسى پیدا کرد. البته این سخنرانى از دو جنبه سیاسى و اندیشه‏اى برخوردار بود و ما در اینجا تنها مباحث اندیشه‏اى آن را مى‏آوریم. وى معتقد است براى اینکه دین به جنگ علیه عقل و علم برنخیزد و روحانیون تبدیل به یک طبقه حکومتى علیه ملت نشوند و براى اینکه گوهر دین (ایمان) جاى خود را به ظاهرگرایى ندهد، باید نهاد دین از نهاد دولت تفکیک شود. وى نهاد دین را یکى از نهادهاى جامعه مدنى مى‏داند و تأکید مى‏کند که تشکیل قدرت و تداول دولت و جهت‏گیرى آن باید براساس ساز و کار دموکراسى صورت پذیرد.

نویسنده در توجیه سخنرانى پیشین خود مبنى بر اینکه «دین افیون توده‏هاست»، ابتدا به تفکیک دین از قرائتهاى مختلف از دین پرداخته و اذعان دارد که حقیقت دین، یکى است؛ سپس به دو زوج مفهومى «دین و دولت» و «دین و سیاست» مى‏پردازد و بررسى رابطه دین و دولت را به معناى بررسى رابطه نهاد دین و نهاد دولت مى‏داند و بر استقلال نهادهاى دینى از دولت تأکید مى‏نماید.

جنبش دوم خرداد چگونه شکل گرفت؟ نویسنده این جنبش را محصول شکاف میان دولت و ملت مى داند و معتقد است پیروزى انقلاب محصول گفتمان روشنفکرى دینى بود; اما وجود رهبرى کاریزمایى و ساختار توده اى جامعه مانع تحقق قانون اساسى; یعنى آرمان گفتمان روشنفکرى دینى بود و پس از امام نیز توجه به مدل توسعه آمرانه موجب جدایى دولت از ملت و ظهور جنبش اصلاح طلبى دوم خرداد شد.

این نوشتار سلسله مقالاتى است که به بحث پیرامون حکومت دینى و حکومت دموکراتیک مى‏پردازد. در این مقالات، نویسنده در چهار بافت یا رهیافت این موضوع را مورد بررسى قرار داده است. این چهار محور عبارت‏اند از: فلسفى، حقوقى، ایدئولوژیک و تاریخى. از نظر نویسنده، با قرائت درست از دین و دموکراسى، در همه این بافتها جمع میان حکومت دینى و حکومت دموکراتیک امکان‏پذیر است.

کسانى که حکومت دینى و حکومت دموکراتیک را ناسازگار و غیر قابل جمع مى‏دانند، خواه از طرفداران حکومت دینى و خواه از طرفداران حکومت دموکراتیک، هردو از دو سوى این تناقض یک تعریف و تفسیر دارند و آنها را به دو مقوله ثابت، مطلق و کلیشه‏اى مبدل مى‏سازند. حال آنکه هم دموکراسى و هم حکومت دینى هر دو «گفتمان» هستند و مانند هر گفتمان دیگرى، امرى تاریخى، تحول‏پذیر و نسبى مى‏باشند. بحث حاضر در دنباله سلسله مقالاتى است که در شماره گذشته بازتاب اندیشه تلخیص و تحلیلى آن ارائه شد.

در این گفتگو به تاریخچه و تبیین مفهوم روشنفکرى دینى و دسته‏بندى گفتمانهاى روشنفکرى دینى پرداخته شده است. در این تقسیم‏بندى روشنفکران دینى در پنج گفتمان دینى گنجانده شده‏اند که عبارتند از: گفتمان لیبرالى اندیشه دینى به نمایندگى مهندس بازرگان؛ گفتمان اصلاح‏طلب (رفرمیست) به نمایندگى مرحوم مطهرى؛ گفتمان نوسنت‏گرا به نمایندگى سید حسین نصر؛ گفتمان نولیبرال به نمایندگى سروش و گفتمان رادیکال - انتقادى به نمایندگى شریعتى. نویسنده این گفتمان را بهترین گفتمان معرفى مى‏کند سپس این دسته‏بندى را قابل تطبیق بر روشنفکرى دینى جهان اسلام دانسته است. وى معتقد است که آینده روشنفکرى دینى در ایران بستگى شدید به عملکرد نظام دینى ایران دارد که اگر موفق نباشد روشنفکرى غیردینى بر روشنفکرى دینى مسلط خواهد شد.

نویسنده این مقاله معتقد است که جنبش دانشجویى همواره از ویژگى هایى چون تحول‏خواهى، آرمان‏گرایى، گذرا و سیال بودن برخوردار بوده است، اما جنبش دانشجویى از جهت تولید تئورى و ایدئولوژى همواره وابسته به جنبش روشنفکرى بود و در واقع نقش واسطه را میان نخبگان و روشنفکران با توده‏هاى مردم ایفا مى‏کرده است، البته از نظر سیاسى گاه مستقل و تأثیرگذار بوده است. در دوم خرداد، جنبش دانشجویى بهترین رسانه ارتباطى میان رهبران و استراتژیستهاى دوم خرداد با توده‏هاى مردم بود.

نویسنده مقاله به منظور بررسى روند منازعات جارى کشور، به بررسى سه گفتمان «اقتدارگرا»، «شریعت گرا» و «قانون گرا» مى پردازد. ایشان ویژگى هایى از قبیل اصالت شخص، مشروعیت بخشى فقیه به شریعت و ... را از مشخصات گفتمان اول مى داند و مخالفت با مصالح، مخالفت با تدوین قانون و ... را از ویژگى هاى گفتمان دوم ذکر مى کند. به نظر نویسنده جمهورى اسلامى راهى جز توسل به گفتمان سوم که در آن قانون عالى ترین معیار تنظیم روابط است ندارد.