عباس امام

قصّه یوسف و زلیخا در قرآن (که این داستان را احسن‏القصص نامیده)، تفاسیر، ادبیّات و فرهنگ عامّه جوامع اسلامی قرن‏هاست که ذهن و زبان علاقه‏مندان به آن ماجرا و نکات و ظرایف مرتبط با آن را به خود مشغول داشته است. این موضوع به خصوص در پهنه زبان و ادب فارسی و عربی بازتاب‏های بسیار زیاد و دامنه‏داری داشته و در هر عصر و نسلی متناسب با سطح فرهنگ و ذوق و سلیقه دینی، کلامی و هنری آن عصر یکی از این زمینه‏ها مورد توجّه پاره‏ای از پژوهشگران جدید ـ و از جمله نویسندگان مقاله حاضرـ قرار گرفته است. ارتباط این قصّه قرآنی با محتویات کتاب مقدّس از یک سو و گونه ادبی "مکر و نیرنگ زنان" از سوی دیگر است.

ترجمة آثار ویژة کودکان کاری سهل و ممتنع است؛ کاری بسیار دشوار است که ترجمة آن در آغاز آسان جلوه می کند. تصور غالب افرادی که برآن می شوند تا برای کودکان آثاری را ترجمه کنند، این است که می پندارند موضوعات کودکانه ساده هستند و متن های مرتبط، به لحاظ واژگان، ساختارهای دستوری و سایر ویژگی های زبانی نیاز به دقت نظر زیاد و خلاقیت در ترجمه ندارند؛ اما حقیقت این است که دست کم ترجمة ادبیات داستانی و نیز شعرهای کودکانه نشان می دهند که قضیه به این سادگی ها نیست. حفظ حال وهوای کودکانه در این گونه آثار که بخش عمدة آن به دقت در گزینش «لحن» مناسب بازمی گردد، ازجمله عواملی هستند که در پاره ای از موارد آن طور که باید و شاید مدنظر قرار نمی گیرند. در این مقاله سعی شده است تا با ارائة نمونه هایی از ترجمه های فارسی منثور و منظوم چاپ شده، نارسایی ها و کاستی های لحن محور آن ها ریشه یابی و بیان شوند و به این ترتیب بر ضرورت دقت بیشتر مترجمان در ترجمة کودکانه ها تأکید گردد.

اکثریت قریب به اتفاق مطالبی که تا کنون در گسترة جهان و نیز در سطح کشور ما در زمینة ترجمه نوشته شده و می شود، دربارة مسائل مرتبط با ترجمه کتبی است و با وجود گسترش روزافزون و پرشتاب ترجمة دیداری شنیداری ، از بررسی مسائل و مشکلات و چند و چون این گونه ترجمه، کمتر نامی به میان می آید. به عنوان مثال، می دانیم که در حال حاضر در کشور ما، ترجمة ده ها فیلم و سریال از/ به زبان های مختلف، دوبله آن ها، و نیز زیرنویسی برای برخی از این همه فرآورده های دیداری شنیداری، هم مخاطبان میلیونی دارد و هم تأثیرات زبانی فرهنگی بسیار، و هم انجامشان ده ها نفر و چندین نهاد دولتی و غیردولتی را به خود مشغول داشته است. ولی حقیقت این است که در زمینة آموزش و پژوهش مسائل این حوزة تخصصی، متأسفانه تناسبی بین عمل گسترده و نظریه پردازی اندک در آن باره دیده نمی شود. این نوشتار، تلاشی است خرد در راستای جبران این کاستی کلان. نویسنده کوشیده است تا با بررسی فیلم نامه و ترجمة فارسی سه فیلم کارتونی «پاندای کونگ فوکار»، «شنل قرمزی» و «رئیس مزرعه»، چگونگی به کارگیری «ترفندهای بومی سازی» مترجمان و نیز صداپیشگان (دوبلورها) ایرانی را در آن ها مد نظر قرار دهد و نوعی «دسته بندی هشت گانه» برای «جایگزین سازی» تدوین و عرضه نماید. نتایج پژوهش نشان داد که مترجمان و صداپیشگان ایرانی با هدف عمدة «سرگرم سازی مخاطب» می کوشند تا در ترجمه های خود عمدتاً از یکی یا ترکیبی از «ترفندهای هشت گانة» مورد اشاره این نوشتار استفاده کنند.

هم ویلیام کنت لافتوس (William Kennett Loftus) و هم دکتر جان کرتیس (John Curtis) هر دو در تاریخ باستان شناسی ایران از سرآمدان هستند. لافتوس، به عنوان «نخستین کاوشگر شوش» (که سفرنامهٔ پژوهشی وی در سال ۱۳۸۵ به قلم اینجانب به فارسی ترجمه و با عنوان «سفرنامهٔ پژوهشی سرهنگ لافتوس نخستین کاوشگر شوش» از سوی نشر شادگان منتشر شد) نامی است شناخته شده و ماندگار و کرتیس نیز به عنوان باستان شناسی بلندپایه و صاحب نظر که هم ده ها مقاله و چندین کتاب دربارهٔ باستان شناسی ایران نگاشته و هم از مدیران ارشد موزهٔ بریتانیا در زمینهٔ اشیا و آثار باستانی ایران، عراق و خاورمیانه است. با توجه به جایگاه ویژهٔ این دو پژوهشگر در تاریخ باستان شناسی ایران و به ویژه با توجه به لزوم غنی بخشیدن به منابع مرتبط با تاریخ نگاری باستان شناختی شوش مطالعهٔ دیدگاه های استاد جان کرتیس دربارهٔ لزوم بازشناسی اهمیت کار پیشگامانهٔ لافتوس می تواند برای علاقه مندان این دو زمینه جالب باشد. همچنین، دقت وسواس گونهٔ دکتر کرتیس در بازیافت و ثبت دقیق مشخصات بیشتر یافته های لافتوس در انبارهای موزهٔ بریتانیا (آن هم پس از ۱۵۰سال) جای شگفتی و در عین حال تحسین بسیار دارد. ضمناً، فهرست منابع مقاله نشان می دهد که متأسفانه هنوز هم برخی آثار ارزشمند لافتوس (چه در زمینهٔ باستان شناسی ایران و چه دربارهٔ زمین شناسی کشور ما) به فارسی برگردانده نشده اند.