بهزاد کریمی

هدف این جستار معرفی متنی در علوم غریبه از دوره صفوی است. به زعم نگارنده، این متن که در مقاله حاضر از آن با نام «لیمیای صفوی» یاد می شود، از آثار تازه یاب ملاجلال منجم یزدی ، مورخ و منجم عصر شاه عباس اول صفوی است که در نسخه های متعددی، با متن اسرار قاسمی ، اثر مشهور ملاحسین واعظ کاشفی از عالمان متأخر تیموری، درهم آمیخته است. نویسنده در معرفی متن و اثبات مدعیات خود، ابتدا تاریخچه ای از توجهات علمی و نسخه شناسانه به لیمیای صفوی به دست داده و در بخش اصلی و فرجامین مقاله به ادلّه تاریخی و نسخه شناختیِ انتساب این متن به دوره صفویه و ملاجلال منجم یزدی پرداخته است.

تاریخ نگاری ایرانی پس از اسلام، حکایت گر انتساب برخی صفات و ویژگی های فراانسانی به پادشاهان است. این انتساب افزون بر بلاغت تاریخ نگارانه در ارتباط با فرهنگ جامعه مخاطب نیز قابل بررسی است. در این میان دو عامل تکرارشوندگی و وجود خصایص مشابه در کیهان شناسی باستانی ایران، نشان از گونه ای پیوستگی فکری دارد. مسئله اصلی مقاله این است که آیا در بازنمایی پادشاهان میان مضامین اسطوره شناختی ایرانی و مضامین تاریخ نگاری صفوی ارتباطی وجود دارد؟ برای پاسخ به این مسئله ابتدا تبیینی از کیهان شناسی اسطوره ای ایران و جایگاه پادشاه در آن ارائه شد و سپس با هدف آشکار ساختن مبانی اسطوره شناختی گفتمان تاریخ نگارانه ایرانی، تاریخ نگاری های عصر صفوی مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که ویژگی های مقبول و آرمانی پادشاهان در کیهان شناسی اسطوره ای که در قالب چند مضمون مشخص مانند پیروزی در نبرد، رؤیا، الهامات غیبی، امداد غیبی و انتظام طبیعت از گوهر پادشاه چهره بسته است، با انحلال عناصری از کیهان شناسی باستانیِ مرتبط با پادشاه در کیهان شناسی اسلامی، به صورت های گوناگون در جامعه و تاریخ نگاری صفویه، به عنوان آغازگاه تاریخ جدید ایران بازتاب یافته است.

رسانه های اجتماعی، شیوه ارتباطات مردمان امروز را به شکلی چشمگیر تغییر داده اند. بررسی جنبه های مختلف این تغییر و پیامدهای آن نیز، موضوع پژوهش های بی شماری بوده است. اینستاگرام یکی از محبوب ترین بسترهای اشتراک گذاری عکس و ویدئو در سراسر دنیا و ایران است، که درباره آن تحقیقات زیادی در ایران انجام شده است. بیشتر این پژوهش ها بر تأثیر اینستاگرام بر کاربران مختلف و نقشی که در تغییر نگرش ها و رفتار کاربران ایرانی ایفا می کند، متمرکز بوده اند، تا بر تجارب زیسته و معنایی که این کاربران به فعالیت هایشان در محیط اینستاگرام نسبت می دهند. این تحقیق با ماهیتی اکتشافی، در صدد تجربه زیسته و معناهای برآمده از دنیای ذهنی تعداد معدودی از کاربرانی بوده است که در این تحقیق با عنوان جوانان بزرگسال معرفی شده اند. پژوهش با پدیدارشناسی توصیفی انجام شده است، زیرا این روش با اهداف و پرسش های این تحقیق و موضع آن نسبت به فناوری های جدید ارتباطی همخوانی داشت و برای توصیف های تحلیلی مضامین برآمده از اظهارات شرکت کنندگان، مبنایی مناسب فراهم می ساخت. در پژوهش حاضر، برخلاف پژوهش های پیشین که به بسترها و شرایط تأثیرگذار بر تجارب زیسته کاربران اینستاگرام و همچنین " ذات" تجربه آن ها از این پدیده، بی اعتنا بوده اند، به این دو مسئله توجه ویژه نشان داده است. نتایج تحقیق نشان داد، تجربه اینستاگرام بیش از همه چیز، شیوه جدیدی از دیدن و دیده شدن است؛ رسانه ای شخصی که به همگان فرصت می دهد تا هرطور که دوست دارند دیده شوند. شرایط مرتبطی که امکان می دهد تا این " دیده شدن" به شکلی تشدید شده پدیدار شود. جریان جمعی بزرگی از دیده شدن در اینستاگرام است که هرکس به نوعی در آن شناور است. ارزیابی کلی آنان از پیامدهای استفاده از اینستاگرام، نشان از احساساتی داشت که میان خشنودی و ناخشنودی همواره در نوسان و تغییر بود. این یافته حاکی از آن است که احساسات آنان نسبت به اینستاگرام، نه یکسره منفی و نه یکسره مثبت است، بلکه بین دو احساس مثبت و منفی نوسان دارد و این شاید از ذات متناقض نمای خود فناوری سرچشمه گیرد که هم جاذبه دارد و هم دافعه.

موضوع این جستار ارزیابی و نقد کتاب تاریخ ایران: پژوهش آکسفورد ویراسته ی تورج دریایی است. به باور منتقد، این اثر به رغم دارا بودن اطلاعاتی ارزشمند، اشکالاتی شکلی و محتوایی دارد، از جمله ارجاعات و کتاب شناسی مقالات یکدست نیست، مقالات به لحاظ حجمی متوازن نیستند، محتوای مقالات از یک الگوی واحد پیروی نمی کنند، به برخی از ادوار مهم تاریخی نپرداخته است، برخی مقالات غیرتاریخی و بسیار تخصصی است، ایده ی ایران به مثابه ایده ی مرکزی مورد غفلت قرار گرفته است و درنهایت، کتاب از حیث ترجمه نیز نیازمند بازبینی است. گونه ی مجموعه مقالات با موضوع مشترک اصولاً دارای دستور کاری واحد به لحاظ صورت و مضمون است، اما این مجموعه از جهات مختلف فاقد چنین مشخصه ای است. همچنین کتاب در دوراهه ی نگارش دانشگاهی و جلب مخاطبان غیرمتخصص گرفتار آمده است. افزون بر این، بزرگ ترین اشکال این اثر را می توان بی اعتنایی نسب به بررسی برخی ادوار تاریخی موردانتظار و مهم دانست که به نحوی غیرقابل انکار اعتبار کتاب را خدشه دار ساخته است.

تصور غالب و تصویری که عموما از زنان دوره قاجار به ویژه در دوران پیشامشروطه در مطالعات به نمایش گذاشته شده است مؤید تصویری منفعل و کاملا حاشیه ای ست. اما بازخوانیِ انتقادی اسناد و مدارک آرشیوی غیررسمی و خانوادگی به ویژه اسناد فراهم آمده و جمع آوری شده توسط آرشیو برخط «دنیای زنان در عصر قاجار» که مؤید مناسبات اجتماعی در عرصه های کمتر مطالعه شده و محوریت این پژوهش است، نشان می-دهد زنان در نقش های مختلف از جمله زوجه، مادر و فعال اقتصادی در چارچوب های شرعی و سنتی، دارای حقوقی مقبول بوده و بر همین اساس، کنشگری اجتماعی تاثیرگذاری داشتند. نویسندگان بر همین اساس با استفاده از روش تحلیل تاریخی مبتنی بر اسناد و مدارک آرشیوی و مطالعات کوشیده اند، تصویری همه جانبه از فعالیت ها و اشتغالات زنان متعلق به قشرهای مختلف اجتماعی عصر قاجار را به دست دهند.

جنون یکی از مسائل مهمِ کم تر بررسی شده در حوزه تاریخ اجتماعی و پزشکی جوامع مسلمان در سده های میانه اسلامی است. جنون، تا دو سه دهه پیش ازاین، بیش تر به عنوان یک بیماری روانی موردتوجه پژوهش گران تاریخ پزشکی قرار داشت. اما با معرفی رویکردهای جدید اجتماعی به پدیده های پزشکی به تدریج شاهد شکل گیری جریانی پژوهشی هستیم که مسائل و موضوعات پزشکی را ورای مرزهای شناخته شده دانش پزشکی و در فضایی بینارشته ای موردبررسی قرار می دهد و آثاری را در این زمینه تولید کرده است. یکی از معدود آثاری که در همین چهارچوب به شکلی گسترده تاریخ جنون را در جوامع اسلامی بررسی و تحلیل کرده کتاب تاریخ جنون در جامعه اسلامی دوره میانه نوشته مایکل دبلیو. دالس است. او در این کتاب به شکلی تفصیلی و از سه منظرِ پزشکی، اجتماعی تاریخی، و حقوقی/ شرعی و با اتکا بر طیف متنوعی از منابع موضوع جنون را دست مایه پژوهشی درخشان قرار داده است. بااین حال، این اثر به دلایل مختلف ازجمله رویکرد جزئی نگر نویسنده، داده های فراوان درباره جنون، و گرفتارشدن در دام نوعی ره یافت شرق شناسانه اروپامحور، که همه چیز را به اروپا احاله می دهد، دچار اشکالاتی محتوایی، به ویژه تعمیم های ناروا، شده است.

در سال های اخیر، با گسترش استفاده از شبکه های اجتماعی از جمله واتس اپ و قرار گرفتن آن در عرصه های مختلف زندگی ما، به ویژه زندگی جوانان، تأثیر گوناگون آن برای کاربران، موضوع پژوهش های بسیاری بوده است. بیشتر این پژوهش ها بر تأثیر استفاده از واتس اپ روی کاربران جوان متمرکز بوده اند؛ در نتیجه تجربه زیسته جوانان بزرگسال و اینکه استفاده از این پیام رسان، برای آنان چه معنایی دارد و پیامدهای استفاده از آن را چگونه ارزیابی می کنند، همچنان مغفول مانده است. این غفلت در حالی صورت گرفته که گروه بزرگی از کاربران شبکه های اجتماعی از جمله واتس اپ را در ایران، جوانان بزرگسال تشکیل می دهند. این مطالعه اکتشافی، با روش پدیدارشناسی توصیفی، به تجربه زیسته جوانان بزرگسال در استفاده از واتس اپ پرداخته است. جامعه مورد مطالعه، ده نفر از جوانان بزرگسال شهر تهران بودند. تجارب زیسته این مشارکت کنندگان نشان داد واتس اپ برای آنان، بیش از هر چیز، استفاده از سبک جدیدی از ارتباط است که استفاده از آن، نه یک انتخاب که ضرورت و الزام اجتماعی است. پیامدهای استفاده از واتس اپ در ادراک آنان، به صورت احساساتی دو گانه بیان شد؛ احساساتی که دامنه آن از خشنودی تا ناخشنودی در نوسان بود.

هدف اصلی نگارش این مقاله تحلیل و نقد ایده های ایدئولوژیکِ تاریخ نگاری شاه اسماعیل اول صفوی در کتاب ایران در عصر صفوی نوشتۀ علی اکبر ولایتی است. این کتاب در 656 صفحه، در یک مقدمه و پنج فصل با هدف بررسی تاریخ ایران در عصر صفویه سامان یافته است. نویسندة مقاله کوشیده است پیش از ورود به متن اصلی، سابقه ای از کاربست ره یافت های ایدئولوژیک را در تاریخ نگاری عصر صفویه به دست دهد. در این مسیر، دو رویکرد کلی ایدئولوژیک منتقد و رسمی شناسایی و معرفی شده است که در پسِ پشت هردو می توان به وضوح از ایده های سیاسی یا مذهبی سراغ گرفت. ازنگاه نویسندة مقاله، کتاب تاریخ ایران در عصر صفوی در ذیل آثاری قرار می گیرد که می توان از آن به عنوان آثار تاریخ نگارانۀ ایدئولوژیک رسمی یاد کرد. نویسندۀ مقاله باتوجه به اهمیت صدر تاریخ صفویه در دو گونة تاریخ نگاری منتقد و رسمی ایدئولوژیک کوشیده است با محورقراردادن دورة شاه اسماعیل اول، دستورکارهای ایدئولوژیک رسمی را در این کتاب شناسایی و استخراج کند. در این مسیر، نویسنده ضمن نقد داده های مبتنی بر منابع مطالعاتی کوشیده است با اتکا بر منابع دست اول، رویدادهای دست خوش خوانش های ایدئولوژیک را دسته بندی و سپس براساس دستورکارهای شناسایی شده تحلیل کند.

در تاریخ میانه ایران دوره اسلامی افزون بر پزشکی مدرسی یا علمی که عمومیت داشت،معتقدان مسلمان با اتکا بر روایات منتسب به ائمة معصومین(ع)به یک نظام پزشکی متفاوت نیز باور داشتند که در این پژوهش، پزشکی مذهبی نامیده شده است. این نظام، ضمن دارا بودن مؤلفه های ویژه خود، در بسیاری از موارد با دو نظام پزشکی علمی و عامیانه نقاط مشترک داشت. هدف اصلی این نوشتار بررسی روند تحولات پزشکی مذهبی از ابتدای شکل گیری تا دورانی است که این نظام به اوج شکوفایی خویش می رسد.

هدف اصلی این نوشتار، بازخوانی مجدد متون اصلی زندیه و قاجاریه برای برای بدست دادن تصویری نسبتا روشن از فعالیت حاج ابراهیم خان کلانتر در دوران لطفعلی خان زند و اوایل کار آغا محمد خان، بویژه بررسی شورش حاج ابراهیم خان علیه خان جوان زندی در شیراز است و تلاش می شود با بررسی وضعیت سیاسی ایران بعد از کریم خان، فعالیت های آغا محمدخان و همچنین لطفعلی خان، بافت و زمینه ای که در آن مساله شیراز رخ داد، بیشتر شناخته شود.

این مقاله مکتب تاریخ نگاری آنال را که در اوایل قرن بیستم در فرانسه شکل گرفت بررسی می کند. این مکتب یکی از تاثیرگذار ترین مکاتب تاریخ نگاری و جنبش های روشنفکری در قرن بیستم بوده است. رویکرد نویسنده در این مقاله رویکردی توصیفی- تحلیلی است و می کوشد با مطالعه زمینه تاریخی ظهور مکتب آنال، روند شکل گیری و تحولات آن را در سطح نسل اول این جریان تاریخ نگارانه- روشنفکرانه دنبال نماید. این مقاله نشان خواهد داد که زندگی خصوصی هر یک از رهبران این مکتب چگونه مواضع علمی آنها را تحت تاثیر خود قرار داد و در پایان آثار مکتب آنال به صورت خلاصه ارایه خواهد شد.