سید محمدجواد قربی

هم‌ بنیان گرفتن انقلاب مشروطه و هم پدید آمدن زمینه‌های آن‌ را بی‌هیچ شبهه‌ای ‌باید در گرو تشدید حضور روحانیت معاصر شیعه در عرصة سیاست دانست. زمانی‌که علما در جنگ‌های ایران و روس دریافتند که بی همراهی آنها اثری از ایران در این تهاجمات باقی نمی‌ماند، در عمل و نظر وارد کارزار شدند. نتیجه هر چه شد، آنها در مجاهدت و جهاد کوتاهی نکردند. در زمان جنبش تنباکو و راه افتادن کاروان استعماری بریتانیا برای تصاحب منابع اقتصادی ایران هم علمای ایران و عراق پا در میدان گذاشتند و کشور را نجات دادند؛ امّا همگی اینها مقدمه‌ای شد برای ایجاد دگرگونی‌های اساسی در ساختار نظام سیاسی ایران که می‌رفت نه ایرانی باقی بگذارد و نه اسلام و تشیعی! گسترده‌ترین، پیچیده‌ترین و پرتکاپوترین حضور روحانیت شیعه در جنش مشروطه اتفاق افتاد و کارزار دیانت و سیاست در این دوره از تحولات تاریخی ایران چنان شدتی گرفت که هنوز هم از مشروطه، رهبران و پیروان آن می‌گوییم و می‌نویسیم. بدیهی است که نوع عملکرد و سطح شور و حضور روحانیان درانقلاب مشروطه یکسان نبود و ای‌بسا هر کدام کاری و دیدگاهی داشتند، امّا در اساس کار، که اصلاح دین، دولت و ملّت باشد، همگی متفق و دلسوز بودند. در این مقاله با عملکرد بزرگان دیانت در عصر مشروطه به اجمال و اختصار آشنا خواهید ‌شد.

جمهوری اسلامی ایران دارای منابع متعدد قدرت نرم می باشد که از جمله آنها، فرهنگ و ارزش های فرهنگی می باشد. برای ارتقاء توانمندی ایران باید این منابع را شناسایی و برای تبدیل آنها به قدرت نرم همت گمارد و یکی از بسترهای شناسایی مولفه های قدرت نرم جامعه ایرانی، اسناد فرادستی و سیاست های کلی نظام می باشد که ارزش ها و منابع قدرت آفرین برای ایران در آنها نمود یافته اند. به همین منظور، مقاله حاضر «سند مولفه های هویت ملی ایرانیان» را برای بررسی برگزیده است و با بهره گیری از روش تحلیل محتوا و مطالعات کتابخانه ای به این پرسش پاسخ می دهد که؛ منابع فرهنگی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در سند هویت ملی ایرانیان کدامند و ارزش های ملی و دینی چگونه بر ارتقاء قدرت نرم افزاری ایران تاثیر می گذارند؟ یافته های مقاله نشان می دهند که ارزش های ملی (هویت ملی، زبان فارسی، پیشینه تمدنی، علم، مفاخر ملی و میراث فرهنگی) و ارزش های دینی (سنت های حسنه، مساجد، مراسم آئینی، اخلاق گرایی، ایدئولوژی اسلامی، توحید و ایمان،) منابع قدرت نرم ایران می باشند که با ایجاد جذابیت، همبستگی و پیوند اجتماعی، نزدیکی ملت ها به آرمان های جامعه ایرانی، اشاعه الگو و شاخص ها، تولید اعتبار، استحکام ساختار قدرت و... قدرت نرم ایران را ارتقاء می دهند.

یکی از ایده های اساسی در اسناد حقوق بشر، اصل کرامت انسانی است که بعد از جنگ جهانی دوم، در تمامی اسناد حقوق بشر به آن توجه و اشاره شده، ولی در خصوص معنا، مصادیق و رویه های قضایی و تفسیری آن، اجماع عمومی بین المللی وجود ندارد؛ لذا مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از مطالعات اسنادی – کتابخانه ای و روش تحلیلی- توصیفی، به بررسی مقوله کرامت انسانی درگفتمان حقوق بشر بپردازد. سؤال اصلی مقاله این است که آیا مفهوم و اصول کرامت انسانی در اسناد بین المللی حقوق بشر، با مصادیق شرافت انسانی مغایر است؟ مفروض مقاله نیز این است که کرامت انسانی به مثابه یک اصل مهم در اسناد حقوق بشری، فاقد اجماع عمومی بوده و دلالت های معنایی مختلفی از آن در رویکردهای تفسیری حقوق بین الملل مشاهده می شود. برخی یافته ها نشان می دهند که کرامت انسانی مبتنی بر اصولی چون آزادی، برابری، حق توسعه، امنیت و حراست از هسته بنیادین زندگی افراد، کیفیت زندگی و رفاهیات اجتماعی است و برخی اعمال در جامعه بشری با اصل کرامت، شأن و عزت انسانی مغایرت دارند که از آن جمله می توان به شکنجه، تحقیر، تبعیض دینی و مذهبی، نقض حقوق زنان، بی توجهی به کودکان و اقشار آسیب پذیر، نفی حقوق سیاسی اقلیت ها و غیره اشاره کرد. این اعمال و رفتارها با اصل کرامت انسانی در تضاد هستند و اسناد حقوق بشر در سطح بین المللی و منطقه ای بر طرد این رفتارها توسط دولت ها تأکید دارند.

مولفه قدرت نرم اخیراً در ادبیات سیاسی جهان و رهیافتهای قدرت جایگاه مناسبی پیدا کرده است و هر روز زوایای جدیدی از آن کاویده و عرصه آن گسترده تر می شود. فهم درست این پدیده با نگاهی تطبیقی به قدرت سخت حاصل می شود. قدرت سخت اگر چه در طول تاریخ سیاسی انسان تحول بسیار یافته و تمامی گونه های آن یکسان و بسیط ارزیابی شده است، لیکن قدرت نرم پدیده ای پیچیده و مرکب است. قدرت نرم بر خلاف قدرت سخت که دارای ماهیتی ایستا و بسیط است، ماهیتی ژلاتینی و چند بعدی دارد. کاربرد قدرت سخت و ناکامی های کارکردی بسیار در آن، سبب شده است تا به ابزار های جدید رو آورده شود؛ ابزارهایی که هزینه های کمتری برای آن تقبل کرده و از تلفات جانی و مالی تا حد زیادی بکاهد و در عین حال، افکار عمومی را با خویش همراه سازد. از این رو، به قدرت نرم توجه شد و کشورهای غربی و قدرتمندان در دهه های اخیر به استفاده از این قدرت رو آورده اند. این مقاله، به تشریح ماهیت و چهره های قدرت و بررسی نظری آن، به همراه ابزارهای قدرت نرم در سه بُعد رسانه ای، رایانه ای و عملیات روانی خواهد پرداخت.

در دهه های اخیر، ادبیات سیاسی دستخوش قبض و بسطهای زیادی گشته است از این رو ما شاهد رواج واژه های جدیدی هستیم که درک آنها مستلزم یک تبارشناسی، ترمینولوژی و معرفتشناسی است. یکی از این واژه ها که در عرصه روابط بین الملل کاربرد زیادی یافته است، قدرت نرم میباشد. اگرچه قدرت نرم از بعد پراگماتیستی دارای سابقه طولانی است؛ اما از بعد مفهومی و آکادمیک پدیدهای نوین محسوب میشود. در عرصه روابط بین الملل و محیط بین الملل، دول و بازیگران سیاسی از اعصار گذشته تاکنون از گونه های مختلفی از قدرت بهره گرفتهاند. قدرت سخت در بدو امر مورد بهرهبرداری قرار گرفت و پس از مدتی به علت بار سنگین هزینه، تلفات جانی، نامعلوم بودن نتیجه کاربرد قدرت و کاهش مشروعیت و محبوبیت استفاده کننده قدرت سخت، تلاش گردید تا از مرحله سخت افزاری عبور کرده و برای پیشبرد اهداف از قدرت نرم و نرمافزار استفاده کنند. قدرت نرم امری چندبعدی، پیچیده و ماهیتی پلاستیک گونه و انضمامی دارد. این ویژگیها قدرت نرم را امری زمانبر میسازد که حصول به آن نیازمند کاربرد ابزار جدید است. قدرت جدید از ابزاریی چون رسانه ها، مطبوعات، سایبر، نبرد اطلاعات و عملیات روانی و فریب استراتژیک بهره میگیرد که هر یک از ابزارها خود پیچیدگیهایی دارد. به همین دلیل در این رساله بعد از پرداختن به قدرت نرم در ابعاد تئوریک، به طور موردی، عملیات یا جنگ روانی را بررسی میکنیم.

این مقاله با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی در پی بررسی منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در سند چشم انداز می باشد و این سند از حیث منابع فرهنگی تأثیرگذار بر قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. یافته های مقاله حاکی از آن است که سند چشم انداز از ظرفیت ها و پتانسیل های مطلوبی در راستای تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی برخوردار است و منابع فرهنگی تولید کننده قدرت نرم در سند چشم انداز شامل مؤلفه هایی نظیر؛ جامعه اخلاقی، هویت اسلامی و انقلابی، هنجارسازی، اسوه ها و الگوها، نهاد مستحکم خانواده، ارزش های اسلامی، علم و دانش، تقویت سامان دفاعی با رویکرد فرهنگی، الهام بخشی فرهنگی و غیره می شود. تقویت مؤلفه های فوق می تواند قدرت نرم جامعه ایرانی را ارتقا بخشد.

بیداری اسلامی امری است که ریشه در تاریخ اسلام دارد و جوامع مسلمین همواره با این مقوله همگام بوده اند اما روند بیداری ملت های مسلمان همواره با فراز و فرودهای زیادی همراه بوده است. امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی، پرچمدار حقیقی بیداری اسلامی در قرن حاضر می باشد که نه تنها بر ایران بلکه بر سایر نقاط جهان تأثیرگذاشته است. بیداری حقیقی از دیدگاه امام خمینی(ره) اولین مرحله و قدم قیام علیه مستکبرین و نظام های فاسد و غرب زده است و در بینش و تقریرات ایشان، بیداری ملت ها با مقولاتی نظیر رشد سیاسی، مقاومت در برابر ظلم و تعدی، تحقق مقاصد انسانی، انقطاع از گرایشات غیراسلامی، برپایی عدالت اسلامی، مدیریت تهدیدات و خدعه اجانب، خلع ید مزدوران از ممالک اسلامی و غیره همنشین شده است و از منظر امام خمینی(ره) آینده و ثمره این نهضت های اسلامی و روند بیداری اسلامی در جهان اسلام، پیروزی و رستگاری است. البته ممکن است این روند فوز و پیروزی مسلمین تا حدودی به طول انجامد اما از منظر ایشان با پشتکار و همراهی مردم در کنار تحمل موانع و مشکلات می توان پیروزی نهایی را سریع تر به دست آورد. با این حال، جریان بیداری ملت های مسلمان با آسیب ها و موانعی روبرو است که پیروزی و موفقیت آنها را با مشکل مواجه می سازد. به همین دلیل، مقاله حاضر سعی دارد تا این موانع و آسیب های پیش روی بیداری اسلامی را از منظر امام خمینی(ره) مورد مداقه قرار دهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که از دیدگاه امام خمینی(ره) بیداری اسلامی با دو دسته موانع و آسیب های درونی و بیرونی مواجه است. از جمله آسیب های درونی بیداری اسلامی عبارتند از؛ حکومت های سرسپرده و وابسته به قدرت های بزرگ، غفلت و بی توجهی برخی از مردم، تفرقه و تزلزل در وحدت کلمه، دور شدن از قرآن و تعالیم اسلامی، کنارگذاشتن فعالین جریان انقلاب های مردمی و جریان بیداری اسلامی، استقرار روشنفکرنماها و وابستگی آنها، عدم رعایت نظم اسلامی و مقررات نظام، تحجر و جمود مقدس نماها، مأیوس شدن از انقلاب و ثمره بیداری مردم، غرور ناشی از پیروزی نهضت اسلامی و... . برخی از موانع خارجی بیداری اسلامی از منظر امام خمینی(ره) عبارت از؛ دخالت های بازیگران خارجی، اختلافات میان سران کشورهای اسلامی، تخریب چهره اسلام و بد معرفی کردن آن، برنامه ریزی برای استفاده از نقاط ضعف گروه ها و اشخاص، تعمیق شکاف میان ملت و دولت به وسیله دسیسه های قدرت های بزرگ می باشد.

نظام آموزش و پرورش در هر کشوری یکی از مهم ترین ارکان سازنده فرهنگ و هویت آن جامعه است، لذا تقویت فرهنگ و هویت ملی، نیازمند تقویت و تحول در نظام آموزش و پرورش است. بنابراین، سؤال اصلی مقاله به این قرار است که جایگاه هویت ملی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ج.ا.ایران چگونه است؟ دستاوردهای تحقیق نشان از این دارند که هویت ملی ایرانی موجود در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ج.ا.ایران، ترکیبی از سه بُعد هویت اسلامی (توحید، اصول و آموزه های اسلامی، حیات طیبه، عدالت، مهدویت و انتظار، امر به معروف و نهی از منکر، ولایت فقیه، حجاب)، هویت ایرانی (توسعه بومی، وحدت ملی، زبان فارسی، روحیه انقلابی و جهادی، میراث فرهنگی و تمدنی، سرود ملی و پرچم ملی، آمیختگی اسلام و ایران، سرزمین ایران) و هویت متجددانه (فناوری های نوین، رسانه، زبان خارجی) می باشد که می تواند موجبات همبستگی ملی را در میان دانش آموزان فراهم نماید که در این میان، لایه هویت اسلامی از برجستگی و تاکید بیشتری در این سند برخوردار است. برای پاسخ به سؤال مقاله از روش تحلیل محتوا بهره گرفته می شود.

با تحلیل متن سند چشم انداز می توان منابعی را یافت که قدرت نرم افزاری ایران را افزایش می دهند. در این میان، یکی از مؤلفه های راهبردی برای ارتقاء و اشاعه قدرت نرم افزاری نظام جمهوری اسلامی، «الهام بخشی فرهنگی» می باشد. سؤال اصلی مقاله این است؛ با توجه به سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران، الهام بخشی فرهنگی چه تأثیری در ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در چشم انداز 1404 دارد؟ فرضیه مقاله آن است که الهام بخشی مطرح شده در سند چشم انداز، قدرت ملی ایران را می افزاید و با داشتن مؤلفه هایی چون: فرهنگ و ارزش های اسلامی، الگوی مردم سالاری دینی، تحکیم توسعه کارآمد و ارائه الگوی پیشرفت، نواندیشی دینی، معناسازی و پویایی فکری و ترویج جامعه اخلاقی از قابلیت و پتانسیل های زیادی برای ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. الهام بخشی، راهبردی برای صدور فرهنگی انقلاب است که از طریق تبلیغ، ارائه یک الگو و مدل نمونه، استفاده از ابزار فرهنگ و تمدن، تأکید بر پتانسیل های اسلامی و توانایی های ایران به عنوان یک بازیگر مؤثر در منطقه جهان اسلام و شیوه های نرم افزاری صورت می پذیرد. این مقاله برای پاسخ به سؤالات پژوهش و بررسی سند چشم انداز از مطالعات اسنادی-کتابخانه ای بهره گرفته و با روش تحلیل اسناد به واکاوی سند چشم انداز بیست ساله برای پاسخ سؤالات می پردازد

نوشتار حاضر، به دنبال پاسخ به این پرسش است که چه رابطه و تأثیرگذاری میان جنبش های اجتماعی جدید، جهانی شدن و اینترنت وجود دارد؟ یافته های پژوهش نشان از این دارد که جنبش های اجتماعی جدید و جهانی شدن دارای تأثیرات متقابل بر روی یکدیگر می باشند، به طوری که بسیاری از جنبش ها در ارتباط با مشکلات جهانی بسیج می شوند و در مقابل امکان برقراری این مبادلات و آگاهی از مشکلات جهانی تا حد زیادی به وسیله دومین جنبه جهانی شدن؛ یعنی گسترش ارتباطات فراملی، افزایش یافته است. یکی از مهم ترین ابزار فنّاوری اطلاعاتی و ارتباطی، اینترنت است که به افزایش قدرت جنبش های اجتماعی جدید کمک کرده و جنبش تسخیر وال استریت یکی از آن ها است که بر اساس تغییرات ساختاری بر مبنای تحولات جوامع سرمایه داری صنعتی قابل تبیین است و از شاخص های آن، استفاده گسترده از فنّاوری اطلاعاتی و ارتباطی اینترنت و به خصوص شبکه های اجتماعی مجازی است که کمک شایانی در جهانی شدن این جنبش داشته است. برای انجام این تحقیق از روش توصیفی- تحلیلی و تبیینی بهره گرفته می شود.

تروریسم، یکی از پراستفاده ترین مفاهیم در محاورات و نوشتارهای سیاسی و بین المللی دوران معاصر است که امروزه ماهیت خطرهایی که امنیت کشورها را تهدید می کند، متحول ساخته است. تهدیدهای امنیتی در عصر جهانی شدن، غالباً از بازیگران غیردولتی (فراملّی یا فروملّی) برمی خیزد و به همین دلیل، تروریسم عصر جهانی شدن بیش از دوران قبل، تروریسم اطلاعاتی و مجازی است. بر این مبنا، هدف این نوشتار بررسی رابطة میان تروریسم و عملیات تروریستی و جهانی شدن و عوامل آن است. درنتیجه، پرسش اصلی ما در این نوشتار، این است که جهانی شدن، چه تأثیری بر تحول مفهوم تروریسم و شکل گیری انواع جدید این پدیده، همانند تروریسم پست مدرن و سایبرتروریست داشته است؟ یافته های تحقیق بیانگر این است که در عصر جهانی شدن و فناوری اطلاعات، ارتباط تنگاتنگی بین جهانی شدن و توسعة ارتباطات و الزامات آن با تحول در تروریسم و اقدامات تروریستی وجود دارد؛ در نتیجه گسترش سریع فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی همراه با پدیدة جهانی شدن، در پیدایش گونه های جدید تروریسم، یعنی تروریسم جدید و سایبری نقش انکارناپذیری ایفا کرده و باعث ایجاد تحول در مفهوم تروریسم شده است.

در مقاله حاضر سعی شده است به بررسی منابع قدرت نرم ایران در سیاست های کلی برنامه ششم توسعه پرداخته شود. سؤال اصلی این است که بیشترین برجستگی های منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در سیاست های کلی برنامه ششم کدامند و شامل چه مؤلفه هایی است. برای پاسخ به این سؤال، از روش تحلیل محتوا با رویکرد کمی استفاده شده است. یافته ها نشان می دهد: منابع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قدرت نرم در سیاست های کلی برنامه ششم توسعه وجود دارند که در تعامل با یکدیگر، جایگاه و منزلت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران را ارتقا خواهند داد. در میان منابع قدرت نرم استخراج شده، بیشترین برجستگی با منابع اقتصادی بوده و در میان مؤلفه های اقتدارآفرین، بیشترین فراوانی مرتبط با اقتصاد دانش بنیان و مقاومتی، معنویت و ارزش های اساسی و دفاع همه جانبه است. البته منابع قدرت نرم در جامعه ایرانی با آسیب ها و چالش هایی در حوزه های اقتصادی، علمی، فرهنگی و اجتماعی روبروست که باید راهبردهای متناسب برای رفع موانع اجرایی شدن منابع قدرت نرم جامعه ایرانی اتخاذ شود.

این نوشتار به دنبال پاسخ به این سؤال است که هویت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سند «مؤلفه های هویت ملی ایرانیان» دارای چه لایه ها و عناصری است؟ دستاوردهای این تحقیق نشان از این دارد که هویت فرهنگی در سند مؤلفه های هویت ملی ایرانیان شامل دو لایه هویت فرهنگیِ اسلامی که دربرگیرنده عناصری چون معنویت و توحید، اسلام و مذهب تشیع و معارف قرآنی، هم گرایی فرهنگی، دفع ظلم و ظلم ستیزی، ولایت مداری، اخلاق و آداب و سنت های حسنه، عمل به سیره پیامبر (ص)، عدالت طلبی بی پایان، انتظار و رسالت تاریخی ایرانیان است و لایه هویت فرهنگیِ ایرانی که شامل عناصری چون میراث فرهنگی و آیین ها، معماری ایرانی، عالمان و علم دوستی، تاریخ ایران، دفاع از سرزمین، حافظه و خاطره جمعی، تمدن ایرانی، زبان و خط پارسی، سرزمین ایران، اقوام و گروه های  ایرانی با خرده فرهنگ های زیبا می شود که می تواند هویت بخشی و همبستگی فرهنگی، معنوی و ملی در میان ملت ایران را به دنبال داشته باشد. همچنین باید خاطرنشان کرد که در این سند، به هویت مدرن و متجدد ایرانیان هیچ اشاره ای نشده است. برای پاسخ به سؤال از روش تحلیل محتوای کیفی و کمی بهره گرفته می شود.

بعد از مطرح شدن نظریه اقتصاد مقاومتی در جمهوری اسلامی ایران، محافل علمی و آکادمیک در خصوص نظریه پردازی و مفهوم پردازی پیرامون آن به تکاپو درآمده و پژوهشگران براساس برداشت های خویش به تبیین این مفهوم اقتصادی پرداختند به گونه ای که تاکنون برداشت های متفاومتی از اقتصاد مقاومتی ارائه شده است. مقاله حاضر سعی دارد با بررسی متون منتشر شده درباره اقتصاد مقاومتی، به بررسی دیدگاه های رایج در این خصوص بپردازد و در این راستا، چهار رویکرد اصلی که معمولاً در مقالات، طرح های پژوهشی و کتاب های مختلف به آنها اشاره شده است را مورد بررسی قرار می دهیم. به همین خاطر، همسان پنداری اقتصاد مقاومتی با اقتصاد اسلامی، اقتصاد تحریم محور، تاب آوری و فنریت اقتصادی، و ریاضتی بودن اقتصاد مقاومتی مورد مداقه و تحلیل قرار خواهند گرفت. برای انجام این پژوهش از روش تحلیلی-توصیفی و مطالعات اسنادی بهره گرفته خواهد شد

یکی از مهمترین منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، فرهنگ و ارزش های فرهنگی است که قابلیت ارتقای قدرت نرم جامعه ایرانی در سطح داخلی و خارجی را دارد. نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که ایران دارای منابع متعدد قدرت نرم است و صرفاًً باید با شناسایی و برنامه ریزی های راهبردی به بازتولید قدرت نرم پرداخت. یکی از بسترهای شناسایی منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی، قانون اساسی که مبین تمامی ظرفیت های ملی و دینی موجود در زمینه منابع قدرت ملی است. به همین منظور، با تحلیل محتوای قانون اساسی می توان ظرفیت ها و پتانسیل های نرم افزاری ایران در حوزه قدرت را بازآفرینی و عملیاتی نمود. در همین راستا، مقاله حاضر تلاش می کند تا به این سؤال کلیدی پاسخ دهد: منابع فرهنگی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در قانون اساسی کدامند و شامل چه مؤلفه هایی می شوند؟ یافته های مقاله نشان می دهد که منابع فرهنگی قدرت نرم ایران در قانون اساسی در چهار حوزه نمادهای ملی، نمادهای دینی، ارزش های سیاسی و علم و دانش قابلیت شناسایی دارند و مؤلفه های مستخرج نشان می دهند که ایدئولوژی اسلامی، استقلال فرهنگی و آزادی، قسط و عدل، علوم و فنون برترساز بیشترین فراوانی ها و ارتباط مؤثری با قدرت نرم افزاری ایران دارند.