مصیب نریمانی

هنر صخره ای را می توان به عنوان یکی از کهن ترین جلوه های هنری جوامع انسانی در طول تاریخ در نظر گرفت؛ بر همین اساس، مطالعه و تحلیل هنر سنگ نگاره ها، در شناخت مناسبات اجتماعی، باورها، فرهنگ و سایر ابعاد زندگانی انسان، نقش ویژه ای ایفا می کند. این نقوش از نظر انجام مطالعات باستان شناسی، انسان شناسی، مردم شناسی و تاریخ هنر، از اهمیت زیادی برخوردار بوده و تا کنون در مناطق مختلف جهان، سنگ نگاره های زیادی کشف و شناسایی شده اند. منطقه شمال غرب ایران، یکی از مناطق مستعد هنر صخره ای است. طی بررسی های باستان شناختی صورت گرفته در حاشیه رودخانه دائمی قَره سو در تابستان سال 1391، چندین مجموعه از سنگ نگاره ها شناسایی شدند. این سنگ نگاره ها دارای موتیف های متنوعی از جمله؛ نقوش انسانی، حیوانی، نمادین و ابزار بوده که اغلب به صورت کوبشی (پتروگلیف) و به ندرت به صورت خراش در سطح سنگ های منفرد از هم، ایجاد شده اند. این پژوهش، به معرفی و مطالعه اجمالی سنگ نگاره های محوطه دَوه دَره سی شهرستان هوراند پرداخته و به دنبال پاسخ به این پرسش ها است؛ 1. ساختار معیشتی جوامع این منطقه بر اساس نقوش سنگ نگاره ها چگونه بوده است؟ 2. نگاره های ایجادشده بر روی سنگ ها در چند دسته قابل طبقه بندی هستند؟ مقاله حاضر، از روش توصیف و تطبیق محتوا بهره برده و داده های آن، به شیوه بررسی میدانی نگارندگان و مطالعات اسنادی گردآوری شده اند. یافته های پژوهش نشان می دهند که این نقوش، در بر دارنده نقش مایه انسانی، حیوانی، نمادین و ابزار بوده و از نظر کمی و کیفی، شباهت هایی با نقوش مناطق مختلف ایران دارند. این مسئله می تواند ناشی از ارتباطات فرهنگی و مشابهت های زیستی و اجتماعی جوامع این مناطق باشد؛ همچنین بر اساس نگاره های ایجادشده، این جوامع، دارای ساختار معیشتی بر حسب دامداری (کوچ روی) بوده اند که الگوی غالب جوامع پیش از تاریخ این منطقه است.

سنگ مزارها یکی از اجزاء جدایی ناپذیر تفکر مرگ در میان تمامی جوامع از روزگاران کهن تا به امروز بوده و ابزاری اساسی برای نمودهای عینی و معنوی آن به کار رفته است. اگرچه در زمینه ساخت مَزار و نشانه های مرتبط با آن در جوامع گوناگون دیدگاه های متفاوت وجود دارد، این پدیده در جهان بینی ایرانی – اسلامی جایگاه ویژه ای داشته است و در شکل های مختلف و نقش مایه های تزیینی متنوع ایجاد شده اند. منطقه شمال غرب ایران (آذربایجان ایران) به دلیل حکمرانی اقوام سلجوقی، ایلخانی، آق قوینلو، قره قوینلو و صفوی یکی از مناطق مستعد برای این گونه آثار مادی است. این پژوهش با هدف شناسایی، گونه شناسی و تحلیل برخی از سنگ مزارهای این منطقه انجام گرفته و به دنبال پاسخ به پرسش های اساسی زیر است: سنگ مزارهای شمال غرب ایران از نظر گونه شناسی و شکل در چه اشکالی ایجاد شده است؟ تحلیل ریشه شناختی برخی از شکل سنگ مزارهای شمال غرب ایران به کدام مناطق بر می گردد؟ نقوش تزیینی سنگ مزارهای شمال غرب ایران در چند دسته قابل تقسیم بندی است؟ این پژوهش به روش، توصیفی – تحلیلی بر اساس مطالعات اسنادی، تجزیه و تحلیل کیفی و از روش میدانی برای ثبت و ضبط برخی گورستان های دوره اسلامی شمال غرب ایران استفاده گردید. نتایج پژوهش نشان می دهد که سنگ مزارها از منظر نحوه  قرارگیری در سه نوع عمودی، افقی و ترکیبی با گونه های مختلف قابل دسته بندی است؛ همچنین مطالعات تطبیقی سنگ مزارها نشان می دهد که از نظر ریشه شناختی برخی از اشکال سنگ قبرها با فرهنگ های آسیای میانه ارتباط نزدیکی دارد که نشان از تاثیر و تاثرات فرهنگی میان حکومت های دوره اسلامی ایران با آسیای میانه است. سنگ مزارهای مورد مطالعه از لحاظ آرایه های تزیینی دارای انواع مختلفی با مفاهیم متنوعی است از جمله: الف) انسانی، ب) گیاهی، ج) حیوانی، د) هندسی - نمادین، ه) اشیاء و ابزارآلات است. هم اکنون بسیاری از این آثار دچار آسیب انسانی و طبیعی شده و تنها تعدادی از آن ها از وضعیت نسبتاً مطلوبی برخوردارند.