محمدرضا شریفی

سماع صوفیانه از دیرباز در آثار نظم و نثر عرفا جایگاه ویژه ای به خود اختصاصداده و همواره مورداختلاف اهل تصوّف بوده است. برخی آ ن را غذای روح می نامیدند و برخی انکارمی کردند و بی زاری می جستند. در این میان با بررسی نسخه خطی کتاب لطایف اشرفی نظریات شیخ اشرف الدین سمنانی عارف نامیِ قرن هشتم و نهم ایرانی الاصلِ هندوستان درمی یابیم که وی به سماع نگاهی ویژه داشته و از آن به عنوان گوش سپردن به نغمه های زیبا و نیز به معنای پایکوبی یادنموده است. او آدمیان را به سه گروه تقسیم کرده و حکم سماع را باتوجه به ویژگی های روحی مستمع، موشکافانه معرفی نموده است. وی شروط خاصی برای سماع قائل است که اگر کسی آن شروط را به جای آورد، به حیات جاودانی نائل می شود. با اینکه اکثر مشایخ چشتیه از متقدّمین و متأخّرین سماع کرده و آن را جایز دانسته اند، لیکن اشرف الدین ملاک مباح بودنِ سماع را به مستمع و نحوه انجام شروط سماع منوط می داند. به طورکلّی، نگاه عابدانه وی به سماع، درخورتوجه است؛ تاآنجاکه بهترین مکان برای سماع را مسجد معرفیمی نماید. در این پژوهش برآنیم تا ضمن معرفی اجمالی سیّداشرف الدین سمنانی و کتاب لطایف اشرفی ، نظریات شاخص وی را در مورد «سماع» تحلیل و بررسی نماییم.

تداوم اندیشه ی ایرانشهری در گذار به دوره ی اسلامی عامل اساسی در تداوم تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می رود. این اندیشه به رغم تحول و گسستی که در ظاهر حاکمیت بر ایران پیدا شد، برعکس ادبیات (دوقرن سکوت)، بدون ایستایی، جریان داشته است تا جایی که در گذاری از تاریخ سیاسی این سرزمین اندیشه ی انتقال یافته ی باستانی ایرانشهری، تداوم بخش «وحدت ملی» و شالوده ی استواری بر تصمیمات سیاسیون بوده است. دستاورد این تصمیمات در آثار نوشتاری و در مضمون«سیاست نامه نویسی» ظهور می کند. از آنجایی که سیر تاریخ سیاست نویسی در ایران نوشته نشده است لذا اهمیت این جریان و معنای آن برای فهم تاریخ سیاسی و بهره مندی از این اندیشه در سیاستگذاری ها مغفول مانده است. «شاهنامه ی فردوسی» نوشته ای بی نظیر در ادبیات جهانی به شمار می رود که توانسته در پیوند با خدای نامه های باستانی و اندیشه ی سیاسی ایرانشهری بازتابی از منابع مرتبط سیاسی دوره ی باستان را در گنجینه ی ارزشمند خود جای دهد. منابعی که به دست حکیم ابوالقاسم فردوسی رسیده است و او این تجربه را چون کاخی بلند در مضمون سیاست نامه به نظم درآورده است. در این میان باید گفت: واکاوی نقش شاهنامه فردوسی در انتقال اندیشه های ایرانشهری به دوره اسلامی و کانال های تأثیرگذاری آن حائز اهمیت است. شاهنامه بایسنقری از آثار فاخر دوره اسلامی که به با تکیه بر شاهنامه خلق شده است. این پژوهش به دنبال واکاوی دیدگاه سیاسی فردوسی با پردازش به«پیمان» واکاوی و«تضمین» به عنوان یک قابلیت، در اجرایی شدن پیمان در شاهنامه است و در نهایت تأثیر ویژگی های پیمان ها در نگاره های شاهنامه بایسنقری مطالعه شده است. اهداف پژوهش 1.تبیین نقش پیمان های  شاهنامه فردوسی در انتقال اندیشه های ایرانشهری به دوره اسلامی 2.اهمیت نگاره های شاهنامه باسینقری در انتقال اندیشه های ایرانشهری به دوره اسلامی سؤالات پژوهش 1.آیا پیمان ها شاهنامه فردوسی در انتقال اندیشه ایرانشهری به دوره اسلامی نقش داشته است؟ 2. نگاره های شاهنامه بایسنقری  چه نقشی در انتقال اندیشه های ایرانشهری به دوره اسلامی داشته است؟

اگرچه به اعتقاد برخی، ادبیات پارسی بعد از ورود اسلام به سرزمین ایران «دو قرن سکوت» را در پی داشت اما سیاست و اندیشه ایرانشهری همچنان روند حرکت خود را طی کرد. کسانی که امپراطوری ایران را به دست آوردند، با ساختار حکومتِ نو، آشنایی نداشته، لذا برای حکومت بر سرزمین های در اختیار، مجبور به بهره مندی از ساختار نظام سیاسی این امپراطوری بودند. آثاری که به عنوان «سیاستنامه» نوشته می شد، روش حکومت داری را به صورت مستقیم و غیر مستقیم به حاکمان تازه وارد آموزش می داد. «شاهنامه» فردوسی را می توان نمونه ای از این سیاستنامه ها دانست. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی، «جدایی یا پیوستگی دین از سیاست» را از نگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی ، به عنوان موضوعی پر چالش در عرصه سیاسی کشور بررسی کرده است. فردوسی دین و سیاست را دوتافته در هم طنیده می داند که پادشاهی بدون دینداری و دینداری بدون حمایت پادشاهی را غیر ممکن می داند؛ دین از نگاه «شاهنامه» همان اعمال نیک و بد نیاکان بشری به حساب می آید که معنای اسطوره را در پی دارد اما به صورت مستقیم به دلیل بار معنایی اسطوره این واژه در «شاهنامه» کاربرد ندارد.

نسخه خطی لطایف اشرفی فی بیان طوایف صوفی از زمره متون خانقاهی قرن هشتم و نهم است که توسط حاجی نظام الدین غریب یمنی در ذکر احوال، اقوال و کرامات سید اشرف الدین جهانگیر سمنانی عارف ِایرانی تبار هندوستان در شصت فصل با عنوان «لطیفه»، به رشته تحریر درآمده است. اثر مذکور به شیوه تحلیلی و توصیفی و باتوجه به ویژگی های برجسته سبکی آن، در سه سطحِ زبانی، فکری و ادبی مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه براساس این پژوهش به دست آمد، نشان می دهد که مقوله هایی چون: تغییرات آواییِ برخی کلمات؛ کاربرد واژه ها و عبارت های عربی، هندی و ترکی؛ کاربرد خاص نام زنان و صورت قدیمی افعال استمراری و...، از شاخصه های زبانی این اثر است. از منظر فکری، مقوله هایی چون عرفان، فلسفه، علوم غریبه، نحله ها و شُعب مختلف مذهبی و فکری و... از موضوعات غالب این اثر است. از منظر ادبی نیز نثر کتاب، آمیخته به نظم و مملو از عناصر زیباسازی کلام؛ از جمله: سجع، جناس، استعاره، تشبیه و... است که در این میان، تسجیع و تجنیس، بسامد بالاتری دارد.

اغلب پژوهشگرانی که دربارهشعر سبک هندی تحقیق کرده اند، کمتر به ساخت،نوع و معنای ترکیبات این اشعار پرداخته اند. از این رو، هدف اصلی ما در این مقاله، پرداختن به ترکیبات اشعار چند تن از شاعران سبک هندی(بیدل، فیضی، طالب، سلیم، غنی و حزین) از حیث «روابط نحوی» (روابط مسندی، فاعلی، مفعولی، متممی و ...) و «هسته معنایی» در گروه های«برون مرکز» و «درون مرکز» و طبقه بندی آن ها بر اساس دستورگشتاری و تعیین ژرف ساخت و روساخت شانبه کمک مدل ها و نمودارهای گوناگون بوده است. روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و چنان که گذشت، بر پایهیافته های زبان شناسی جدید و نظریهزایاگشتاری شکل گرفته است. کشفترکیبات خاص و این که از میان شاعران مورد نظر،بیشترین و ظریف ترین ترکیبات خاص از آنِ بیدل دهلویاست، از نتایج مهم این پژوهش به حساب می آیند.

ایهام (  (Equivoqueیکی از شگردها، ترفندها و امکانات زبانی است. این صنعت بدیعی را از انواع هنجار گریزی های معنایی می دانند که در محور همنشینی و مجاورت که مبتنی بر ترکیب است، به وجود می آید و کلام را با «ابهام» (Ambiguity= ) که از عناصر زبانی و ادبی است، پیوند می دهد.«ایهام» نوعی شگفت کاری با زبان است زیرا وقتی مخاطب با کمی چالش و دقّت چند معنا - حتی گاه متضاد - را از لفظ و عبارت در می یابد، لذت و میلش به متن بیشتر می شود. اگر چه «ایهام» بیشتر در سبک عراقی ظهور می کند و در شعر خاقانی، سعدی و بالاخره حافظ به اوج می رسد. برخلاف بعضی کسانی که معتقدند شاعران در سبک هندی از صنایع بدیعی و بیانی استفاده نکرده اند، باید گفت که توجه به رعایت تناسب ها و روابط معنایی میان کلمات و اجزاء بیت یکی از گرایشهای ذوقی عصر صفوی است و شاعرانی چون کلیم، صائب و بیدل به صنایع بدیعی و بیانی به ویژه ایهام توجه کامل داشته اند. این مقاله کوششی در جهت شناختن «ایهام» و بعضی از انواع آن همراه با صنایع بدیعی و بیانی در نسخه خطی «پادشاهنامه» کلیم کاشانی (960- 1061ه.ق) است