سیمین خیری

این مقاله به بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر شکل گیری هیجان ها و عواطف و شیوه مدیریت آن ها در امثال و حکم دهخدا می پردازد. برای دستیابی به این هدف، از روش «تحلیل محتوای استنباطی» استفاده شده است. جامعه آماری، کتاب چهارجلدی امثال و حکم دهخداست و نمونه تحقیق تمامی امثال و حکم فارسی موجود در این اثر است. روش کار به این ترتیب است که نخست شواهد مربوط به هیجان های اصلی یعنی «خشم و نفرت، ترس، شادی و غم، عشق، تعجب و شرم» از امثال و حکم دهخدا استخراج شده سپس شواهد، طبقه بندی و بسامد هیجان ها، عوامل بروز آن ها و راهکارهای مدیریتی شان مشخص شده است. درنهایت براساس روان شناسی جدید تفاوت ها و شباهت ها تعیین و به بررسی وجوه فرهنگی آن ها پرداخته شده است. نتیجه حاکی از این است که از میان هیجان ها به ترتیب هیجان های خشم، ترس، شادی و غم بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده اند. بقیه هیجان ها در فرهنگ عامه برخلاف روان شناسی جدید، کم تر موردتوجه بوده اند و با توجه به این که شواهدی برای راهکارهای مدیریتی آن ها یافت نشده یا در فرهنگ ما بُعد منفی نداشته اند؛ مانند هیجان عشق یا هیجان محسوب نمی شده اند؛ مانند هیجان تعجب یا یک اصل اخلاقی به شمار می آمده اند؛ مانند هیجان شرم. علاوه براین، عوامل بروز هیجان ها و راهکارهای مدیریتی به نوعی در مظاهر فرهنگی ایران مانند عقاید دینی، سیاسی، تربیتی و غیره ریشه دارند.

بررسی نوع بیان مفاهیم در ادبیات یکی از موضوعاتی است که می تواند در تأثیرگذاری و شناخت بیشتر کارکردهای انواع ادبیات مؤثر باشد؛  بنابراین  این پژوهش، ابتدا بر اساس مبانی نظری خشم در روان شناسی، به جمع آوری ضرب المثل های مربوط به آن، در مثل های فارسی کتاب امثال وحکم دهخدا پرداخته  و بعد از جمع آوری و طبقه بندی داده ها، ساختار زبانی و نوع بیان آن ها را از دو دیدگاه تمثیلی و تحت اللفظی بررسی کرده است؛ درنهایت این دو نوع بیان را باهم مقایسه نموده و در پاسخ  به این سوال که آیا در مثل ها خشم، بیشتر به صورت تمثیلی بیان شده است یا تحت اللفظی؟  به این نتیجه رسیده است که از بیان تمثیلی بیشتر برای بیان مفهوم خشم، انواع و علائم آن بهره گرفته شده است اما در بحث راهکارهای مدیریتی بیان مستقیم و تحت اللفظی بسامد بیشتری دارد. دلیل این دوگانگی انتزاعی بودن مفهوم خشم است که جهت تبیین آسان آن با توجه به مخاطبان عامه مثل، تمثیل به کاربرده شده است اما وقتی سخن از راهکارهای آن است برای فهم راحت آن ها از انواع جملات خبری و مستقیم استفاده می شود. روش تحقیق تحلیل محتوای تحلیلی  استنباطی است           و نمونه موردی پژوهش، کتاب چهارجلدی امثال و حکم دهخداست. برای جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز از فیش برداری استفاده شده است و روش تجزیه وتحلیل داده ها استقرائی است.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی روان شناختی هیجان ترس در امثال وحکم دهخداست. برای دستیابی به این هدف، از روش تحلیل محتوای استنباطی استفاده شده است. جامعه آماری، کتاب چهارجلدی امثال وحکم دهخداست و نمونه تحقیق تمامی امثال وحکم فارسی موجود در این اثر است. بررسی داده ها نشان می دهد که همان گونه که در روان شناسی جدید، ترس دو چهره مثبت و منفی دارد، در امثال وحکم دهخدا هم این نگرش جامع و متناقض به آن مشاهده می شود. علاوه بر این، در مثل ها تنها به تبیین مفهوم ترس اکتفا نشده، بلکه به انواع ترس و دلایل آن هم توجه شده است و نوع راهکارهای غلبه بر آن با روان شناسی جدید مطابقت دارد. بنابراین، پیشنهاد شده است با توجه به اینکه یکی از ابزارهای اصلی روان شناسان و مشاوران «سخن» است، از امثال وحکم به منزله ابزاری در راستای اهداف خود به ویژه تغییر رفتارها استفاده شود.