محسن مومن

در روزگار صفوی، حکومت و برخی متشرعان بانفوذ، متعصب و قشری موجب طرد و انکار بسیاری از فرقه های تصوف گردیدند و ناگزیر شکل خانقاهی تصوف با محدودیت و گاه ممنوعیت روبرو گشت و به صورت گرایش های ذوق مندانه عرفانی و سلوک زاهدانه فرصت بروز یافت. نوشته های صوفیانه نیز با توجه به چگونگی نشو و ارتقای تصوف و یا قوت و ضعف آن در زمان ها و مکان های مختلف و همچنین میزان توجه و اقبال عامه و خاصه به تصوف و متصوفه، در قوس های صعودی و نزولی بر یک سامان نبود. میرزا محمد محقق اردبیلی بیدگلی از علما و عرفای سده یازدهم هجری قمری است. اطلاع ما درباره او بسیار اندک است. این مقاله در جهت معرفی مشرب دینی و افکار و آراء عرفانی میرزا محمد بن سلطان محمد اردبیلی معروف و متخلص به محقّق اردبیلی بیدگلی عالم، شاعر و عارف شیعی سده یازدهم هجری است؛ در مجال کوشیده ایم تا اطلاعاتی نادر و البته نو را از خلال نوشته های وی برکشیم و هرچند مختصر به بوته نقد نیز بگذاریم و چهره دینی و مذهبی وی را با چهره عارفانه اش بسنجیم. بنای ما در این پژوهش بر آثار خطی و چاپی موجود در کتابخانه های مدرسه سلطانی کاشان، آیت الله مرعشی و دانشگاه تهران است

از هنگامی که تصوف به صورت یک نهاد شناخته شده اجتماعی درآمد، زبان و نظام نشانه شناسی خاص آن نیز به وجود آمد و اصطلاحات ویژه ای پدیدار شد که در درون این نهاد بار معنایی خاصی داشت و برای ناآشنایان به این مکتب نامفهوم بود. صوفیانی که تجربه های ناب شخصی داشته اند تصاویر و تعابیر شخصی مختص به خود دارند و فردیت و خلاقیت آنها را از خلال تصویرهای ابتکاری می توان کشف کرد، اما صوفیان مقلد که صرفاً با خواندن آثار متقدمان با زبان تصوف انس گرفته اند و تصویرها و نمادهای متداول در ادبیات صوفیه، ملکه ذهن ایشان شده، رنگ و بوی فردیت در شعر و سخنشان نمی توان یافت. آنها از تعبیرها و تصویرهای عمومی بهره می گیرند. مع الوصف، در این مقاله بر آنیم تا ضمن بر شمردن جلوه های هنری کتاب ریاض العارفین، حتی المقدور تصاویر خیال و مسایل زیبایی شناسی ابداعی و ممتاز آن را در پیش دیده خوانندگان فراهم آوریم و تا حدودی دنیا و تجربه درون و برون وی را بشناسانیم.