بهناز عبادالله زاده ملکی

مروری بر تجارب بلایای طبیعی از جمله زلزله نشان می دهد که زلزله به خودی خود باعث تخریب نمی شود بلکه این انسان ها هستند که میزان آسیب وارده توسط زلزله را مشخص می کنند. با توجه به عدم کارایی رویکردهای مبتنی بر آسیب پذیری در زمان پس از زلزله، دیدگاه های جدید بر رویکرد تاب آوری تکاملی تأکید دارند؛ اما مسئله تعدد شاخص ها با روابط پیچیده و در نتیجه دشوار بودن فرایند ارزیابی آن است که لزوم استفاده از مدل های متناسب را ضروری می سازد. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و به تحلیل روابط علی و معلولی بین شاخص های تاب آوری تکاملی شهری در برابر زلزله در شهر زنجان، با توجه به موقعیت این شهر نسبت به گسل های اطراف آن پرداخته است تا عوامل کلیدی و تأثیرگذار در تاب آوری این شهر مشخص گردد. بدین منظور، پس از بررسی متون و استخراج شاخص ها ابتدا با استفاده از روش دلفی دو مرحله ای از طریق نمونه گیری های هدفمند و متوالی، 27 پرسشنامه در قالب ماتریس 40*40 توسط مدیران و کارشناسان شهرداری زنجان تکمیل گردید و در ادامه با استفاده از تحلیل تفسیری ساختاری پارامتری با استفاده از نرم افزار میک مک، روابط علی و معلولی و عوامل کلیدی مؤثر بر تاب آوری شهری شناسایی شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که شاخص های مرتبط با عوامل نهادی و شبکه ارتباطی به عنوان شاخص های تأثیرگذار و کلیدی در تاب آوری شهر زنجان عمل می کنند و می توان با ارتقای وضعیت این دسته از شاخص ها به علت تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم آن ها بر سایر شاخص ها در شبکه روابط علی- معلولی میزان نهایی تاب آوری را بهبود بخشید.

مطالعه حاضر با هدف شناسایی عوامل کلیدی و مؤثر بر آستانه تاب آوری فضاهای شهری در برابر زلزله در شهر زنجان اجرا گردید. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده است. جامعه آماری تحقیق جامعه آماری شامل کلیه کارشناسان و مدیران شهرداری زنجان بودند تعداد 27 نفر به عنوان حجم نمونه تعیین گردید و با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. ابزار تحقیق پرسش نامه خبرگان بوده است. استفاده از مفهوم آستانه تاب آوری و رویکرد اجتماعی- بوم شناسی در بررسی تاب آوری فضاهای شهری نوآوری تحقیق محسوب می شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که اغلب شاخص های مرتبط با برنامه ریزی و طراحی مناسب شبکه ارتباطی و هماهنگی آن با بستر بوم شناختی دارای بالاترین نیروی محرکه هستند. بر اساس خروجی مدل نیز شاخص های مؤثر بر آستانه تاب آوری اجتماعی- بوم شناسی فضاهای شهری در 9 سطح قابل طبقه بندی هستند که در یک تقسیم بندی فراگیرتر می توان آن ها را به سه سطح شاخص های بنیادی، پیوندی و وابسته تقسیم بندی نمود. اغلب شاخص های بنیادی که دارای بیشترین اهمیت در سیستم تاب آوری فضاهای شهری هستند را متغیرهای نهادی تشکیل می دهند در حالیکه شاخص های پیوندی مرتبط با ویژگی های شبکه معابر و بستر طبیعی فضای شهری است و در نهایت شاخص های وابسته نیز به ویژگی های کالبدی و کارکردی فضای شهری اشاره دارند.

امروزه خسارت های ناشی از بحران های طبیعی و انسانی موجب شده است که تاب آوری یکی از مهم ترین موضوعات برای رسیدن به پایداری و به عنوان راهی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیت های آن ها مطرح شود. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، میزان تاب آوری کالبدی منطقه یک تهران مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این راستا، بر اساس مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای، اطلاعات و داده های مورد نیاز، جمع آوری شده و با توجه به ویژگی های منطقه، شاخص های ساختار کالبدی و کاربری اراضی منطقه، دسترسی به فضاهای باز عمومی، تراکم ساختمانی، بافت های فرسوده، عرض معابر و نزدیکی به گسل به عنوان شاخص های مؤثر در تاب آوری کالبدی، مورد بررسی قرار گرفتند که در نهایت هر یک از شاخص ها با توجه به ضریب اهمیتشان بر اساس فرم نظر سنجی که توسط کارشناسان تکمیل شده است، در محیط GIS روی هم گذاری شده و نقشه نهایی میزان تاب آوری کالبدی منطقه تولید شده است. نتایج بیانگر این امر می باشد که در حدود بیش از 55 درصد از مساحت منطقه از تاب آوری کم و متوسط در برابر زلزله برخوردار می باشند که مربوط به نواحی 3 و 5 و قسمتی از ناحیه 8 است و از سوی دیگر، نواحی 6 و 10، بیشترین میزان تاب آوری در برابر زلزله را دارند. در مرحله بعد از ماتریس برنامه ریزی کمی استراتژیکی، جهت اولویت بندی راهبردها برای اجرا شدن در مناطق با تاب آوری کم استفاده شده است که بر اساس آن، راهبرد ST  با حداکثر امتیاز 10.81 درصد که جلوگیری از ساخت و ساز در نواحی پر خطر (نزدیک گسل) می باشد، به عنوان بهترین راهبرد کالبدی جهت افزایش تاب آوری کالبدی منطقه در برابر زلزله مطرح می گردد. در ادامه نیز پیشنهاداتی در راستای افزایش میزان تاب آوری منطقه در نواحی با آسیب پذیری زیاد، ارائه شده است.