یحیی علیزاده تیمورلویی

خطبه شقشقیه از مشهورترین و پرمحتواترین خطابه های حضرت علی(ع) است که شامل شکوه ها، دادخواهی ها و انتقادات از خلفای پیش از خود است، که با فصاحت بیانی واقعیت تلخ جامعه اسلامی و زمامداری خلفای پیشین را با قلم اندیشه به رشته تحریر درمی آورد. امام علی(ع) در این خطبه با ساختار خطابی و سیاسی به واکنش در برابر غصب خلافت و بیان بدعت ها، انحرافات خلفا و آسیب های وارد گشته بر جامعه اسلامی می پردازد و برای القای مفاهیم در وجود مخاطب از شیوه های ادبی و بلاغی همچون تشبیه، استعاره و مجاز بهره می گیرد؛ با بینش نقدی در پدیده های اجتماعی و سیاسی عصر خویش برای درونی سازی ارزش های معنوی در بافت جامعه اسلامی گام برمی دارد و با رویکرد نقادانه شیوه های حکمرانی و سیاست مداری را مورد تحلیل قرار می دهد. مقاله حاضر در پی واکاوی اسالیب بلاغی با تکیه بر بسامدهای عاطفی و روحی در خطبه شقشقیه و بار معنایی آن ها و با توجه به بافت متن است. در این خطبه مفاهیم ذهنی، ساختار زبانی، اسالیب بیانی در انسجام منحصربه فرد به هم پیوند خورده اند و با بافت کلامی تأثیرگذار در مخاطب برای آگاهی از شرایط سیاسی و اجتماعی و شیوه های حکمرانی در تصویرپردازی بی همتا ارائه گشته اند، آرایه های بلاغی در آن با هنرمندی تمام گزینش یافته، که علاوه بر خلق فضای ادبی، با ساختار کلی سخن امام(ع) در تبیین شرایط ناگوار سیاسی و از هم گسیختگی های اجتماعی در نتیجه عملکرد ناصحیح خلفای پیشین مناسبتی تام می یابد. این پژوهش به ساختار زبانی امام علی(ع) در القای مفاهیم پرمحتوا و تحلیل درون مایه های این خطبه ارزشمند از جنبه های بلاغی می پردازد.

قرآن کریم جنبشی ابداعی و نوپرداز در ساختاری منسجم از جانب وحی بر وجود نبی اکرم(ص) الهام گشته است. این معجزه بی همتا در قالب دلالت های معنوی و بافتاری از سبک نگارشی نوین و تعابیر بدیع باعث اعتلای فکر بشری، غنای زبانی و گشایش افق های بکر گشته است. تعابیر و تصاویر نوگرا، مضامین آیات الهی را به سوی حقایق برتر از دستاوردهای فکری بشر سوق می دهند، به گونه ای که استدلال و منطق از ارائه تصویری روشن از درون مایه های این مضامین با توجه به واقعیت های موجود ناتوان اند. شکل استمراری، انقلاب معانی و تداعی آزاد اندیشه ها هسته واقعی رویکرد ابداعی و نو گرایانه در قرآن را تشکیل می دهند. این کلام بدیع جلوه ای از انقلاب های معنوی، فکری در سیمای ابداعی با مضامین نوگرا است که معانی لایتناهی سرچشمه گرفته از ذات اقدس الهی را از گرفتاری در زنجیره های عقلی و قوانین بی ثبات مادی برخاسته از نگرش محدود بشری فراتر می برد و ذهن خلاق را در فضای بکر و معانی پرمحتوا جهت دست یابی به درونمایه های کلام الهی به پرواز درمی آورد، و راه نواندیشی به این معجزه جاویدان را در مقابل بشر می گشاید.