زهرا شاقلانی پور

متون شیعی، مجموعه ای از آیات و تفاسیر، عقاید و روایات را دربرمی گیرد که حاصل قرن ها تلاش شیعیان و به ویژه علمای شیعه در جمع آوری منابع، بررسی محتوا و صحت و سپس نگارش و تدوین آنها می باشد. این متون بر حوزه هنر نگارگری، مانند سایر مقوله های مرتبط با هنر و ادبیات موثر بوده اند. فالنامه تهماسبی یکی از نسخه های عصر شاه تهماسب صفوی است که دارای چندین نگاره بوده و متاثر از منابع شیعی است. این نسخه به نامهای "فالنامه امام صادق(ع)" و "فالنامه پراکنده" نیز موسوم است و در مجموع دارای مضامین داستانی، قرآنی و شیعی است. امام علی(ع) جایگاه ویژه ای در فالنامه تهماسبی دارد و مضامینِ علوی در فالنامه، حاکی از تقدس، شجاعت و کرامت ایشان است. تحلیل نگاره های علوی در این نسخه، بیانگرِ تاثیرپذیری آن از متون شیعه می باشد و در این رهگذر، نقش داستان ها و باورهای عامیانه ای را که در عصر صفوی رایج بوده، نمی توان نادیده گرفت. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی است و اطلاعات، ازمنابع کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است. جامعه آماری شامل هفت نگاره فالنامه تهماسبی است که دارای اشارات نمادین یا شمایل نگاری از امیرالمومنین(ع) می باشد.

نگاره معراج در «فالنامه تهماسبی» در عهد صفوی و با بیانی نمادین، به روایت تصویریِ شیعی از این واقعه می پردازد. این نگاره، با ارائه تصویری متفاوت از معراج، برای اولین بار از آیکون ترکیبی «شیر و خورشید» برای نمایش پیامبر(ص) و امام علی(ع) بهره برده است. «آیکونولوژی» با اتخاذ رویکردی نظام مند، منطقی و چندوجهی، معانی نهفته در آثار هنری را تفسیر می کند. این پژوهش با همین رویکرد به تحلیل سه مرحله ای جلوه های بصری نگاره معراج می پردازد. دو مرحله یِ نخست به توصیف و تحلیل «آیکونوگرافیک» نگاره می پردازد و مرحله یِ سوم به تفسیر آیکونولوژی و شناسایی ارزش های نمادینِ مستتر در آن اختصاص دارد. در بررسیِ نگاره یِ معراجِ فالنامه، این پرسش ها مطرح می شود: در بررسی آیکونولوژی، چه مواردی را به عنوان معنای پنهان و ارزش های نمادین آن می توان مشاهده نمود و آیا با آیکونوگرافی نگاره، می توان به شرایط خلق اثر و جهان بینی رایج دوره صفوی دست یافت؟ هدف پژوهش حاضر، بررسی آیکونولوژیِ عناصر بصری در این نگاره است. فرضیه یِ اصلیِ پژوهش، تاثیرگذاری شرایط دوران صفوی بر بیان نمادین در نگاره هاست. شیوه یِ تحقیق، توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی گردآوری شده است. بررسی ها حاکی از این است که در شناختِ لایه هایِ معناییِ پنهان در نگاره، استفاده از راهکارِ آیکونوگرافی بسیار مؤثر است. مطالعه ی آیکونولوژی نشان می دهد که آیکونِ ترکیبی «شیر و خورشید» در گذر زمان تداوم یافته و با تغییر ارزش های نمادین، در جایگاهی جدید به کار گرفته شده است.