جواد قدیری حاجی آبادی

عقل نزد فارابی به عنوان یک فیلسوف و سیدمرتضی به عنوان یک متکلم عقل گرا، نقش بی بدیلی دارد؛ به همین خاطر، جهت مقایسه فلسفه سیاسی فارابی و کلام سیاسی سیدمرتضی، بررسی مقایسه ای نقش عقل ضرورت می یابد. این مقاله با بررسی آثار فارابی و سیدمرتضی و سایر پژوهش های صورت گرفته در این زمینه، به نقش عقل و کارکرد آن در اندیشه سیاسی فارابی و سیدمرتضی پرداخته است و روشن نموده است که سیدمرتضی و فارابی در اصل عقلانیت و ارزشمندی عقل، توافق دارند، اما نقطه عزیمت و جهت گیری آنها در عقل ورزی متفاوت است و این تفاوت با توجه به فیلسوف بودن فارابی و متکلم بودن سیدمرتضی قابل فهم است. عقل در اندیشه سیاسی سیدمرتضی فارغ از مبانی فلسفی، بدون رازورزی و مبتنی بر وحی قطعی و متناسب با اقتضائات و شرایط و برای دست یافتن به سعادت دنیوی و اخروی ذیل حقیقت امامت شیعی، به پردازش مشغول است و عقل نزد فارابی برپایه مبانی فلسفه یونان و به قصد تئوریزه کردن فیلسوف_شاه افلاطونی و با نگاهی استعلایی و آمیخته به رازورزی و کم توجه به واقعیت های خارجی، در رسیدن به معرفت از جانب عقل فعال و فاقد نگاه بنیادین به مبانی و امامت شیعی است.

از زمره نوشته های ملا محمد سعید رودسری گیلانی - حکیم قرن یازدهم و دوازدهم قمری و متعلق به مکتب اصفهان – کتاب «رساله توحید» است که در آن، نظریه وحدت وجود را نقد و در خلال آن از ادله توحید و شبهات مربوط به آن و همچنین تعین واجب الوجود بحث کرده است. او هم با عصر حکمای نامداری همچون صدرالمتألهین قرابت دارد و هم با جریان های منتقد مکتب صدرایی همچون مدرسه ملا رجبعلی تبریزی و مانند او نزدیک است. این رساله که نگارندگان این مقاله آن را تصحیح و ترجمه کرده اند، گویا تنها اثر به جای مانده از این حکیم، متکلم و فقیه مکتب اصفهان است. در نگاه کلی، مصنف رساله، منشأ اشتباه صوفیه در قائل شدن به وحدت وجود را خلط میان دو معنای متفاوت مطلق وجود دانسته است و با ذکر اقوالی از حکما و متکلمان، آن را نقد و بررسی کرده است. او در ادامه، لوازم و تبعات اعتقاد به وحدت وجود را نیز ذکر و نحوه تعین واجب الوجود و توضیحات لازم درباره حقیقت مطلق وجود را بررسی کرده است.