سمانه خلیلی فر

جمشید گرشاسب چوکسی در کتاب ستیز و سازش؛ زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ایران نخستین سده های اسلامی،</em> به بررسی مناسبات زرتشتیان و مسلمانان در ایران طی نخستین سده های دوره اسلامی پرداخته است. در مقاله حاضر تلاش شده تا با نگاهی انتقادی به این اثر، جایگاه این کتاب در مطالعات اسلام و ایران روشن شود. به نظر می رسد که با توجه به اینکه چوکسی در وهله نخست دین پژوه است نه مورخ، کتابش به لحاظ بینش و روش تاریخی ضعف های جدی دارد. اگرچه استفاده او از منابع اوستایی و بررسی نقش ادبیات آخرالزمانی و بررسی اجمالی تأثیرپذیری متقابل متون زرتشتی و اسلامی در تدوین سیره پیامبر(ص) و زرتشت از وجوه برتری این کتاب به شمار می رود؛ اما ضعف هایی متوجه آن است که ارزیابی آن ها در پژوهش حاضر مورد توجه قرار گرفته است. همدلی چوکسی با هم کیشان خود، تسلط نداشتن به زبان عربی، ضعف روش شناسی و منبع شناسی تاریخی و نیز دیدگاه ها و تحلیل های تاریخی بعضا نادرست وی از مهم ترین ایرادهای کتاب ستیز و سازش</em> است.  

جزیه یا سربها از جمله مالیات های پیش از اسلامی است که در دوره اسلامی متناسب با اهداف و آرمان های جامعه اسلامی با تغییراتی امضا شده است. غیر مسلمانان ساکن در قلمرو اسلامی (اهل ذمه) برای بهره مندی از مصونیت نظامی و باقی ماندن بر آیین خود به حاکم اسلامی جزیه پرداخت می کردند. پرسش اصلی پژوهش این است که پرداخت مالیات جزیه چه تأثیری بر حیات زردشتیان ایران گذاشته است؟ به نظر می رسد جزیه برای الزام و اجبار اهل ذمه به پذیرش اسلام وضع شده باشد. بررسی متون اولیه تاریخی نشان می دهد که برقراری جزیه نه تنها موجب گرایش زرتشتیان به اسلام نشد و دشواری خاصی برای زندگی آنان ایجاد نکرد؛ بلکه سبب شد تا زرتشتیان با پرداخت جزیه از نظر نظامی و امنیتی مصونیت پیدا کرده بر دین خود باقی بمانند. همچنین، نشان داده شد که گرایش تدریجی زردشتیان به اسلام نه رهایی از فشار مالیات جزیه، بلکه برای به دست آوردن موقعیت های اجتماعی بهتر و برای جذب شدن در جامعه غالب اسلامی بوده است.

با گسترش و توسعه علم جغرافیا در جریان نهضت ترجمه، در قرن چهارم هجری شاهد ظهور عده ای از جغرافی نویسان هستیم که با پیروی از روش ابو زید بلخی (235-322ق) به آثار خود رنگ و بوی مذهبی بخشیدند که این سبک و روش منجر به شکل گیری مکتب جغرافیایی بلخی شد. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی آثار نمایندگان برجسته مکتب مذکور، به بررسی این مساله بپردازد که به رغم شباهت های موجود این آثار از چه جهاتی با یکدیگر تفاوت دارند؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که هر یک از نویسندگان این مکتب در استفاده از منابع، نظام تقسیم بندی اقالیم، کمیت و نحوه ترسیم نقشه و علائم، سبک نگارش، ارائه اطلاعات تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روش و رویکرد متفاوتی داشته اند.

  گیلان تا پیش از برآمدن صفویان از استقلال نسبی برخودار بود و به دست حکومت های محلی اداره می شد. حاکمان محلی گیلان با حکومت های خارج از مرزهای گیلان به ویژه صفوی و عثمانی روابط سیاسی و اقتصادی داشتند. حکومت های محلی گیلان به ویژه کیاییان در به قدرت رساندن صفویان نقش مؤثری داشتند؛ از این رو صفویان در آغاز با آنها به مدارا و تسامح رفتار کردند، اما پس از انتقال پایتخت صفویان به قزوین، استقلال سیاسی آنها مخصوصاً روابط آنها با عثمانیان را تاب نیاوردند و گیلان به یکی از عرصه های ستیز بین عثمانی و صفوی تبدیل شد. پرسش اصلی مقاله بر چرایی و چگونگی منازعه بین دولت های عثمانی و صفوی بر سر گیلان است. این نوشتار با بررسی منابع تاریخی و تحلیل آنها نشان داده است عثمانیان و صفویان برای به دست آوردن برتری مذهبی در گیلان و تسلط بر منابع اقتصادی به ویژه صنعت ابریشم و راه تجاری بین المللی آن با یکدیگر رقابت می کردند تا اینکه در نهایت با فتح گیلان به دست شاه عباس، بیشتر مردم گیلان به تشیع دوازده امامی گرایش یافته و منافع اقتصادی و تجاری گیلان، تماماً در اختیار صفویان قرار گرفت.  

المسالک و الممالک ابن خرداذبه (د. ح. 300 ق) از اولین آثار مکتوب جغرافیایی به شمار می رود که به نوعی میراث دار سنت ایرانی نیز است. مسئله اصلی پژوهش این است که المسالک و الممالک ابن خرداذبه از چه منابعی بهره برده و تا چه اندازه معتبر است؟ با بررسی محتوایی کتاب و ریشه یابی داده های آن مشخص شد که ابن خرداذبه از منابع مکتوب و منابع شفاهی هم عصر خود به ویژه از اسناد و مدارک دولتی استفاده کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد ابن خرداذبه ضمن استفاده از منابع مکتوب اعم از قرآن و کتاب بطلمیوس، آثار مسلم بن ابی مسلم جرمی، آثار لغت شناسان و مکتوبات شعری، به اسناد و گزارش های دیوان برید و خراج نیز دسترسی داشته و این موضوع، سفر نکردن به مناطق مختلف جهان اسلام وی را پوشش داده است، ضمن اینکه از طریق منابع شفاهی (شنیده ها و مشاهدات) بر اطلاعات جغرافیایی کتاب افزوده است.

بررسی جغرافیای تاریخی شهرها، چه به معنای تأثیر جغرافیا بر حوادث تاریخی و چه به معنای بررسی نام گذاری آنها، در زمره پژوهش های تاریخی است که به مورخ کمک می کند با استفاده از این روش، افزون بر تحلیل داده های تاریخی و ارائه اطلاعات جدید، صحت و سقم برخی دیدگاه ها و تحقیقات مشهور را بررسی کند. در تحقیقات جدید درباره تاریخ شکل گیری و نام گذاری شهر رشت، اختلاف نظر وجود دارد. به باور برخی، قدمت این شهر به آغاز دوره صفوی می رسد و بر این اساس، واژه «رشت» را ماده تاریخ تأسیس آن می دانند. در این نوشتار، ابتدا با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی، چگونگی تأسیس و شکل گیری شهر رشت مورد بررسی قرار می گیرد و مشخص می شود که برخلاف دیدگاه رایج و مشهور، رشت از آبادی های کهن گیلان بوده و دست کم از قرن چهارم هجری وجود داشته است. سپس با بهره گیری از زبان شناسی، دیدگاه های گوناگون مورخان، جغرافی دانان و لغت نامه نویسان درباره واژه رشت، مورد بررسی قرار می گیرد و از میان دیدگاه های مطرح شده درباره وجه تسمیه این واژه، مشخص می شود جاینامه رشت، برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن بوده و ماده تاریخ پنداشتن آن اشتباه است.