علی ملکوتی نیا

نوشته میکوشد مفهوم «خیرخواهی» در اخلاق سیاسی کارگزاران حکومت اسلامی، ضرورت و نقش آن را در پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اخلاقی آنان به کمک منابع اسلامی(قرآن و حدیث)، با تأکید بر نهج البلاغه، تبیین نماید. این نوشتار، با بررسی کتابخانه ای و به روش توصیفی - تحلیلی به این نتیجه می رسد که؛ کمترین فایده خیرخواهی در روابط کارگزاران حکومت با مردم؛ محبت آفرینی، رفع اختلاف و کدورت ها، اصلاح امور و تهذیب شخص کارگزار حکومتی است. فرایند تأثیر خیرخواهی در روابط مزبور به این شکل است که؛ خیرخواهی با محبت آفرینی میان طرفین، همگرایی و همنوایی را به دست می دهد که نتیجه آن؛ آسانی و وسعت ارتباطات اجتماعی، و نظارت متقابل خواهد بود. با ظهور یکرنگی و دلسوزی در تعامل متقابل، اختلاف و کدورت، رخت بربسته و از همین رهگذر، تهذیب اخلاق و رفتار کارگزاران و مردم، توأمان حاصل خواهد شد. نتیجه آنکه؛ «خیرخواهی» در حوزه تعاملات کارگزاران حکومت اسلامی با مردم، با مصادیق و آثاری که دارد به بهبود روابط دولت و مردم، همچنین به اعتماد مردم به حاکمان و همکاری آنها با نظام اسلامی می انجامد. از این نظر، یکی از راهکارهای دستیابی حکومت اسلامی به محبوبیت، کارآمدی و موفقیت، ایجاد فضیلت «خیرخواهی» و تقویت آن در یکایک مدیران، کارگزاران و کارمندان آن است.

نتیجه مطالعات و تحقیقات درباره بی میلی خانواده های ایرانی به فرزندآوری، نشان می دهد که نوعی تغییر در نگرش ها، تمایلات و ایستارهای خانواده های ایرانی معاصر نسبت به کُنش فرزندآوری صورت گرفته است. آنان دغدغه ها و نگرانی های مهمی دارند که در حوزه های اقتصادی، فرهنگی اجتماعی و زیستی قابل مطالعه و ارزیابی است. در این میان، «خودحمایتی / خودحفاظتی»، مهم ترین دغدغه در استدلال برای کم فرزندآوری از سوی همسران اعلام شده است. مقاله حاضر می کوشد با رویکرد توصیفی تحلیلی نشان دهد که خودحمایتی همسران، ازجمله متغیرهای تأثیرگذار در بی میلی خانواده ها به فرزندآوری است. ولی در بررسی دقیق تر با رویکرد اسلامی، دلیل خودحمایتی با اشکالات و پیامدهایی همراه است که اعتبار و وجاهت آن را نزد مدعیان و حامیان آن، زیرسؤال می برد. ازاین رو، شایسته است در تمسک به خودحمایتی در توجیه عدم تمایل به فرزندآوری از سوی زنان و مردان جامعه معاصر، تجدیدنظر صورت پذیرد، تا زمینه برای فرزندآوری و افزایش جمعیت جوان و کارآمد ایران اسلامی در سطح وسیع تری فراهم گردد.

آموزه های اسلامی، «تاب آوری» را ازجمله راه های مقابله با تعارضات، تضادها و مزاحمت های همسایگی، در نظر گرفته است. این مضمون توسط مفاهیمی همچون «تغافُل»، «تحمل آزار همسایه»، «مدارا» و «احسان در مقابل بدی» در متون اسلامی منعکس شده است. نوشتار حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی به این نتیجه رسید که تاب آوری همسایگان در الگوی اسلامی، دارای مراتبی پلکانی است یعنی کیفیت تعامل با «همسایه بد» به شکل یک پیوستار (دارای مراتب)، به صورت خطی از نقطه «پایین ترین مرتبه» (تحمل بدی و آزار) شروع و تا «بالاترین مرتبه» (احسان) امتداد می یابد و مرتبه میانی این الگو نیز با «مدارا» تصویر می گردد که با مواردی همچون چشم پوشی عفیفانه از لغزش و گناه همسایه، گذشت در مقابل ستم همسایه، بردباری در برابر رفتار جاهلانه همسایه و خودداری از آزاررسانی به همسایه، محقق خواهد شد. با این توضیح، تاب آوری در ارتباطات همسایگی به شکلی فعال (به دور از انفعال)، با مقاومت در مقابل شرایط سخت و تلخ، آغاز شده و با سازگاری (کاهش اثرات حادثه) ادامه یافته و در نهایت با اثرگذاری بر همسایه و اصلاح وضعیت، به سرانجام خود خواهد رسید.

نهج البلاغه، کتابی است که بسیاری از آموزه های اسلامی را با زبانی صادق و هنرمندانه به مخاطبان انتقال می دهد. بررسی زبان شناختی این کتاب نشان می دهد که استفاده از جملات استعاری در بهترین و رساترین قالب، از ویژگی های بارز احادیث علوی است. با این نگاه، پرسش اساسی آن است که مفهوم سازی استعاری از چه ماهیت و ظرفیت هایی برخوردار است که در نهج البلاغه به مثابه الگویی کارآمد در فهم و انتقال آموزه های دینی به مخاطبان، به هدف ایجاد تحول در اندیشه و رفتار بشر به کار گرفته شده است؟ پژوهش حاضر، با روش اسنادی و رویکرد توصیفی تحلیلی، تبیین ماهیت و بررسی ظرفیت ها و قابلیت های مفهوم سازی استعاری را با ذکر نمونه هایی از نهج البلاغه در این راستا پی گرفته است. نتیجه آنکه مفهوم سازی استعاری، نوعی پدیده فکری و شناختی است که به دلیل برخورداری از ظرفیت هایی همچون معناآفرینی و نظریه سازی، اقناع مخاطب، رفتارسازی، و نمایش گفتمان فکری، اجتماعی و سیاسی فرد و جامعه، و نظایر آن، قابلیت یافته است تا نهج البلاغه با بهره مندی از آن، در قامت یک رسانه دینیِ فاخر و قدرتمند در ارائه مفاهیم و معارف اسلامی به مخاطبان، ظاهر شود.

ارتباط بین انسان ها اساس نظام اجتماعی و پایه پیشرفت جامعه است. این امر امروزه به دلیل مسائلی همچون؛ تغییرات گسترده در زیست شهری، زندگی تحمیلی در مجتمع های آپارتمانی، تقلید از الگوهای غربی در مدیریت شهری، و گسترش خُرده فرهنگ های اجتماعی، با آسیب های متعددی مواجه شده است. پیشگیری و رفع این گونه آسیب ها نیازمند به طراحی و ترویج الگوی ارتباطات مطلوب اجتماعی، به ویژه در ساحت همسایگی با دیگران است. پژوهش حاضر در این راستا با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی متعارف کوشیده است مؤلفه های ارتباطات همسایگی را از منابع اسلامی استخراج و تبیین نماید. بدین ترتیب که آیه ها و احادیث مرتبط با موضوع به روش ترکیبی (لغت کاوی و معناکاوی) در سه مرحله (رمزگذاری، طبقه بندی و انتزاع مضمون) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند که دستاورد آن، برداشت 420 مفهوم بود. سپس مفاهیم به دست آمده با بررسی بیشتر به زیرطبقات شانزده گانه تقلیل یافتند و سپس در قالب پنج طبقه (مؤلفه) از جمله: «بی آزاری»، «تاب آوری (فعّال)»، «مسئولیت پذیری (اجتماعی)»، «مهرورزی» و «خیررسانی» دسته بندی گردیدند. سرانجام پس از فراوانی سنجیِ مؤلفه ها و شاخص های به دست آمده در این تحقیق، برای ارتباطات همسایگان در زندگی شهری، دو الگوی عملی در قالب های «پیوستاری» و «چندبُعدی» پیشنهاد گردید.

تحولات اخیر جمعیتی کشور بیش از هر عاملی، ریشه در باورها، ارزش ها و نگرش های زوجین نسبت به فرزندآوری دارد؛ زیرا تصمیم به فرزندآوری یا بی میلی به آن، کُنشی معنادار است که به صورت تصادفی رخ نمی دهد، بلکه مبتنی بر پنداشت ها و متأثر از پیش فرض هایی است. هدف این نوشتار بررسی و ارزیابی اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر» است؛ اندیشه ای که نقش مهمی در بی میلی خانواده های ایرانی به فرزندآوری دارد. نویسندگان در این زمینه می کوشند ضمن کشف خاستگاه این اندیشه، زمینه ها و انگیزه های ظهور و رشد آن را در جامعة معاصر ایران پی گیری کنند. «گسترش اندیشه های مالتوسی»، «رشد استقلال خواهی زنان» و «رشد باورهای فردگراییِ افراطی»، از جمله زمینه ها و انگیزه های مهمی است که پژوهش حاضر، با روش اسنادی و رویکرد توصیفی تحلیلی به شرح و نقد آنها می پردازد.

در دنیای معاصر، به ویژه در شهرنشینی، تغییرات چشمگیری رخ داده که زندگی را کنار همسایگان با آسیب های متعددی مواجه کرده است. در این پژوهش، با مطالعه کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی، سه آسیبِ معاشرت و تعامل سازنده نکردن با همسایگان، ضعف مشارکت همگانی در مدیریت مجتمع و مزاحمت های همسایگی را در زندگی آپارتمانی بررسی می کنیم و راهکارهای اخلاقی می دهیم. مهم ترین راهکارها عبارت اند از افزایش آگاهی همسایگان از جایگاه یکدیگر و حقوق متقابلشان، رعایت اصول اخلاقی در مدیریت مجتمع، درک درست از اجتناب ناپذیر بودن برخی اذیت ها در زندگی همسایگی، پایبندی همگان به اخلاق همسایگی و بالاخره یاری گرفتن از مراجع قانونی (آخرین راهکار) با تلاش برای احیای دوستی و برادری.

«بی تفاوتی» نسبت به دیگران به خصوص همسایه ها و بی اعتنایی به حوادث اجتماعی و سیاسی در جامعه از مسائلی است که امروزه با پیشرفت جوامع و توسعه شهرها و نیز دگرگونی ارزش ها، دامنه آن گسترش یافته و بیشتر عرصه های زندگی مردم را تحت تأثیر خود قرار داده است. این نوشتار می کوشد با رهیافت اخلاقی و با روش اسنادی و تحلیل محتوا، ناروایی «بی تفاوتی» در روابط همسایگی را با بهره گیری از آموزه ها ی قرآن، حدیث و استدلال های عقلی بازخوانی کرده و دلایلی را برای تقبیح رفتار «بی تفاوتی» ارائه کند تا زمینه ای برای اصلاح رفتارهای اجتماعی همسایه ها و فرصتی جهت ایجاد همدلی و همزبانی میان آن ها، فراهم کند. یافته های پژوهشی نشان می دهد که آموزه ها ی اخلاقی اسلام، بی تفاوتی را برنمی تابد. ناسازگاری «بی تفاوتی» با روح آموزه ها ی اسلامی و مخالفت با اصولی مانند: اصل مسئولیت، همبستگی اجتماعی، نظارت اجتماعی، اصل سودمندی و خیرخواهی، در کنار ناسازگاری با قواعد اخلاقی همچون: قانون تعمیم پذیری و قاعده زرّین، از دلایل ذکر شده در این مقاله است.

پرسش اساسی این است که راه افزایش توانمندی انسان در تحمّل مشکلات چیست؟ آموزه های قرآن و حدیث، یکی از راه ها را «توکّل به خدا» دانسته است. در همین راستا، مقاله پیش رو، به تبیین روان شناختی مفهوم توکّل و نقش آن در «تحمل افزایی» انسان در سختی های زندگی می پردازد. نتیجه پژوهش روشن می سازد که توکّل در حوزه شناخت ها و عواطف فرد تغییراتی ایجاد می کند که از همان رهگذر، توانایی تحمل وی را افزایش می دهد. در حیطه شناخت و نگرش فرد، شخص توکّل کننده دارای نوعی تفسیر و ارزیابی می شود که به سبب آن عواطف مثبتِ «آرامش» و «نیرومندی» در او شکل می گیرد. این عواطف، منطبق با مؤلفه های «تحمل» است. این نتایج از مسیر فرایند «زمینه ها» و فرایند «پیش نیازها»ی توکّل به دست آمده و در حوزه مشکلات خانواده، بر تحمل افزایی اعضا در مواجهه با «رویدادهای ناگوار» و «رفتارهای ناگوار» تطبیق داده شده است.