هادی معصومی زارع

مساله ی هم گرایی ملت ها اگرچه سابقه ی دیرینه ای دارد، بااین حال توجه علمی به این موضوع و تعقیب آن به مثابه یک کوشش علمی، پس از جنگ جهانی دوم و در مطالعات مرتبط با حوزه ی روابط بین الملل و پس ازآن به طور ویژه در حوزه ی مطالعات منطقه ای دنبال شده است. سوال این است که ناکامی کشورهای غرب آسیا در سودهی به هم گرایی منطقه ای از کجا ناشی می شود؟ فرضیه ی تحقیق این است که توفیق هم گرایی در غرب آسیا در گرو یک الگوی چهاربُعدی است که بتواند تمامی خلاهای موجود را پوشش داده و زمینه های لازم برای گذار به هم گرایی را میان بازیگران منطقه فراهم آورد. این الگو دربرگیرنده ی چهار ساحت: بینشی (اعتقادی)، انگیزشی، ساختاری و محیط کنش گری بازیگران است و با تمایزگذاری میان جهانِ شناخت های بازیگر با جهانِ انگیزه ها و ویژگی های شخصیتی ایشان، که از دیگر مولفه های روانی هم چون احساسات و تجارب و عواطف و منافع سرچشمه می گیرند، می کوشد تا به دلیل غلبه ی مولفه های کارگزارانه بر مولفه های ساختاری در منطقه ی غرب آسیا و به موازات بررسی مولفه های محیطی و ساختاری، بر هر دو سرمنشاء «انسان- محورِ» تاثیرگذار در کنش های بازیگران منطقه ای پرتو بتاباند.

وجه به «محبت» بمثابه یک مؤلفه سیاسی اجتماعی را میتوان یکی از نوآوریها و ابداعات علمی در حوزه فلسفه سیاسی مسلمانان عنوان نمود که بگونهای انکارناشدنی با مبانی و ارزشهای دینی ایشان پیوند خورده است. در این میان، موضوعات بسیار زیادی در حوزه محبّت صورت گرفته است که دو مسأله ماهیت محبّت و کارکردهای سیاسی اجتماعی آن در مدینه آرمانی مورد نظر ایشان از اهمیت ویژه ای برخوردارند. سه اصل حرکت حبّی (ابتنای نظام خلقت بر محبّت)، سریان حبّی (جریان مؤلفه محبّت در نظام آفرینش) و در نهایت تألیف حبّی (ساخت اجتماع بشری بر پایه محبّت)، مهمترین نظریات فیلسوفان سیاسی مسلمان در خصوص ماهیت محبّت بشمار می آید. مهمترین کارکردهای سیاسی اجتماعی محبّت در مدینه فاضله مورد نظر متفکران حوزه فلسفه سیاسی در اسلام را می توان در مواردی همچون کمال بخشی و سعادت آفرینی به جامعه انسانی، پذیرش لباس جایگزینی به جای اصل عدالت در مناسبات جامعه انسانی، نقش آفرینی بمثابه محور مناسبات میان حاکمان و حکومت شوندگان و در نهایت، امکان بهره گیری از آن به عنوان مصدر و منبع الزام و فراتر از آن، التزام سیاسی، مورد بحث و بررسی قرار داد.

هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی جریان های موثر در انحطاط ژئوپولیتیکی در منطقه ی غرب آسیا و سیر تحولات سیاسی-ژئوپولیتیکی این منطقه و تاثیر جهان بینی جریان های جهادگرای سلفی بر شکل گیری سیر جدید انحطاط ژئوپولیتیکی منطقه است. در این مقاله تلاش گردید تا به دو سیر مهم و اساسی در سیر انحطاط ژئوپولیتیک منطقه ی غرب آسیا یعنی تنزل الگوی نظم خلافت به الگوی ناسیونالیستی عربی-ترکی، و در نهایت تنزل این الگو به الگوی نظم خرده هویت گرایانه پرداخته و ضمن بررسی چالش ها و آسیب های پدیدآمده در این دو سیر، جهان بینی جریان های سلفیِ جهادی در دوره ی پس از اشغال عراق (م2003-2018) مورد بررسی قرار گیرد و کیفیت دامن زدن آن به دومین سیر تنزل و انحطاط ژئوپولتیک منطقه واکاوی گردد. شیوه پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات با روش مطالعه کتابخانه ای گردآوری شدند. یافته ها نشان داد، جهان بینی جغرافیاییِ جن بش هایِ سلفیِ جهادی نقش مهمی در شکل گیری آنارشیِ هویتی، تحریک خرده هویت های موجود و در نهایت زمینه سازی برای درهم شکسته شدن یا تضعیفِ نظم ژئوپولیتیکیِ برآمده از قرارداد سایکس-پیکو در منطقه غرب آسیا داشته است. جنبش های مزبور، با نفیِ خشونت بار و نظامی محورِ مرزهای ساختگیِ موجود در منطقه ی غرب آسیا، بر سه حوزه ی مختلف: خرده هویت های سنّی در داخل قلمرو دولت- ملت های منطقه، سایر خرده هویت های موجود در داخل قلمرو هر دولت- ملت و در نهایت سایر گروه های خرده هویتی در خارج از مرزهای ملیِ کشورهای منطقه (اعم از سنّی و غیرسنّی) تاثیر گذاشته و نوعی از آنارشی و انحطاط ژئوپولیتیکی را پدید آورده است که می تواند تجزیه ی دگرباره ی منطقه را درپی داشته باشد.

تحولات و رویدادهای چند سال اخیر در منطقه غرب آسیا و شمال افریقا، طیف گسترده ای از نتایج و پیامدهای گاه متضاد را به همراه داشته و آینده منطقه غرب آسیا را دستخوش تلاطم های عمیق امنیتی و سیاسی نموده است. در این میان، فعالیت های گسترده و خشونت بار جریان های جهادگرای سلفی، موجب پدید آمدن نوعی از آنارشی و هرج ومرج در منطقه شده است. به طور طبیعی، کنشگری ضد امنیتی این جریان ها می تواند امنیت عمومی جمهوری اسلامی ایران را نیز به عنوان دروازه ورود به آسیای غربی عرب زبان دستخوش چالش های جدی سازد. در یک نگاه کلان، مسائلی چون تقلیل دهی گفتمان سیاسی مبارزه «استضعافی استکباری» انقلاب اسلامی به ستیزه جویی درون مذهبی شیعی سنی، گسست جغرافیایی احتمالی محور موسوم به مقاومت، تجزیه جغرافیایی کشورهای منطقه براساس بنیادهای زبانی، نژادی، مذهبی و...، خطر گسترش امواج افراط گرایی و ستیزه جویی دینی در منطقه، تضعیف یا حتی سقوط دو هم پیمان منطقه ای ایران یعنی عراق و سوریه، اقتراب فیزیکی جهادگرایان به مرزهای جغرافیایی ایران و درنهایت تهدید مستقیم اهداف اقتصادی این کشور در غرب آسیا، ازجمله مهم ترین مخاطرات و چالش های فراروی امنیت عمومی جمهوری اسلامی برآمده از تحرک پذیری سلفیت جهادی در منطقه آسیای غربی به شمار می آید.

امنیت از ابتدایی ترین دغدغه های بشری است که قدمت آن با سابقه حیات بشری قرین است. بازتولید داخلی امنیت در قلمرو درونی نظام سیاسی، از منابع متعددی مشروب می شود، که کیفیت مناسبات میان رهبران و مردم از مهم ترین آن ها به شمار می آید. از حیث غایت ها و اهدافِ مورد تعقیب، می توان نظام های سیاسی را در دو دسته «کارکردگرای عرفی» و «کمال گرای ولایی» طبقه بندی کرد. امنیت در نظام های دسته اول به واسطه بافت و ماهیت آن ها، به صورت ساختاری و سیستماتیک بازتولید شده است و عموماً در این خصوص، نمی توان نقش چندانی برای ماهیت مناسبات بین مردم و رهبران سیاسی تصور نمود. از سوی دیگر بافت نظام های کمال گرای ولایی به گونه ای است که دو عنصر باور قرین به ایمان عاشقانه امت به منظومه ارزشی دینی، و محبت محورانه بودن مناسبات میان اجزای مختلف نظام، ضامن ثبات و امنیت آن خواهد بود. به بیان دیگر برای تحقق امنیت جامع و مطلوبِ دینی در نظام ولایی باید 3 سطح از مناسبات محبت آمیز میان «خلق و حق»، «خلق و خلق» و «خلق و ولیِ حق» تحقق یابد. درنتیجه هرچند که ساختارهای حاکمیتی و سیاسی نیز نقش مهمی در امنیت زایی در نظام کمال گرای ولایی دارند اما باید بنیاد امنیت در چنین نظام هایی را «محبت» عنوان کرد. سیر برهان پذیری چنین مدعایی از حوزه عرفان و فلسفه محض آغاز می شود و با عبور از حوزه فلسفه سیاسی و ورود به ساحت ساختار هندسه فقهی-اخلاقی نظام ولایی، به طرح ریزی مقدمات و اصول موضوعه برهان می انجامد و در نهایت اثبات اصل مدعای پژوهش را در پی دارد. نهایت آنکه تغافل از تحکیم و تثبیت چنان منظومه تعاملاتی محبت محورانه ای، می تواند ضدامنیتی ترین چالش را برای نظام ولایی پدید آورد. درنتیجه، بخش بنیادین تدابیر امنیت زای نظام ولایی در حوزه فرهنگی و اعتقادی تعریف خواهد شد.

جنبش امل و حزب الله لبنان از میانه های دهه1980م تاکنون دو تجربه متفاوت از حیات مشترک را تجربه کرده اند: نخست، در دهه1980م خشونت بارترین شکل مناسبات را تجربه کردند. اما از اوایل دهه1990م به این سو، طرفین به سوی همگرایی گام برداشته اند. در این میان، عوامل مختلفی همچون عوامل شناختی و محیطی در همگرایی دو طرف نقش داشته است. عوامل برآمده از محیط منطقه ای و بین المللی، از جمله مهم ترین دلایل همگرایی ایشان به حساب می آید. مواردی چون تلاش های مشترک ایران و سوریه، حملات مکرر اسرائیل به لبنان، حوادث یازدهم سپتامبر و لشکرکشی امریکا به منطقه و در نهایت، توطئه های پی در پی از سال 2004م تاکنون، علیه حکومت سوریه به عنوان متحد راهبردی طرفین، از این دسته اند.

سن توماس آکوئیناس از جمله متکلمانی است که توجه شایانی به مقوله نظام سازی سیاسی داشته است. از مهم ترین مظاهر این توجه، مطالب ارزشمندی است که از وی در خصوص مباحث حقوقی برجای مانده است. موضوع «اقسام قانون و بررسی دایره قانون گذاری حاکمان» یکی از مهم ترین آنها به شمار میآید. پرسش اساسی این است که قانون چیست و اقسام آن کدام است؟ همچنین جایگاه هر قانون و رابطه آن با دیگر قوانین به چه صورت است؟ وی ابتدا قانون را به چهار قسمت (قانون ازلی، قانون طبیعی، قانون بشری، و قانون یزدانی) تقسیم کرده و ضمن آن، به واکاوی رابطه برخی از این قوانین با یکدیگر و نیز دایره صلاحیت قانونگذار بشری در امر تقنین و نیز تأثیر قانون در محدودسازی حوزه قدرت سیاسی میپردازد. بررسی موشکافانه این موضوع در هندسه فکر سیاسی آکوئیناس، به فهم دقیق تر الهیات سیاسی مسیحیت قرون وسطا و نیز تأثیرپذیری وی از فیلسوفان مسلمانی همچون فارابی و ابن سینا میانجامد.

نظریة تساهل از جمله دستاوردهای نظری مغرب زمین به شمار می رود که بیش از یک دهه است وارد گفتمان سیاسی و فلسفی جریان شبه روشنفکری کشورهای جهان سومی شده است. ریشه های این نظریه در جهان معاصر را باید در دوران موسوم به نوزایی و سده های پس از آن جست. جان لاک از اولین فیلسوفانی است که به نگارش رساله ای مستقل در این باره پرداخته است. وی در این رساله می کوشد ضمن تبیین دلایل و چرایی لزوم برخورد متساهلانة حاکم مدنی با فرقه های مختلف، دامنة تساهل و سازوکارهای بسط آن در حیات اجتماعی را تشریح کند. این مقاله درصدد است با تبیین زمینه های مطرح شدن این نظریه در جهان غرب، مبانی نظری این موضوع را نقد و بررسی کند. تفصیل در بیان این مبانی، نه به معنای پذیرش آن، بلکه برای فهم بهتر از پیش زمینه های فکری ای است که لاک و دیگر نظریه پردازان تساهل را بر ارائه و ترویج آن برانگیخته است.