کورش رضایی مقدم

بیابان زیست بومی است که در آن استمرار و پایداری چرخه حیات با دشواری های فراوانی همراه بوده و کمبود آب مهم ترین شناسه آن است. علیرغم تنگناهای حاکم بر جغرافیای مناطق خشک و بیابانی، دل نگرانی امروز جامعه جهانی، نه از وجود چنین اقلیم هایی بلکه از پدیده زیانبار «بیابان زایی» است که باعث کاهش استعداد تولید سرزمین در طول زمان، به صورت تدریجی و اغلب غیر قابل رؤیت می شود. در حال حاضر بیابانزایی گریبان گیر بسیاری از کشورها بخصوص کشورهای در حال توسعه می باشد و مشتمل بر فرآیندهایی است که هم زاییده عوامل طبیعی بوده و هم به عملکرد نادرست انسان بر می گردد. هدف این تحقیق بررسی تاریخچه، وضعیت فعلی و مبانی و مفاهیم بیابان زایی در جهان و ایران است و در ادامه علل و عوامل و پیامدهای این پدیده زیست محیطی را مورد مداقه قرار می دهد. همچنین ضمن بررسی روند تاریخی برنامه های مقابله با بیابان زایی در جهان، سیاست ها و راهبردهای گذشته، حال و آینده کشور را در این زمینه بررسی و تحلیل می نماید. تحقیق از نوع توصیفی و تحلیلی است که به روش پژوهش اسنادی و با جستجوی نظام مند در منابع معتبر علمی، نگاهی جامع به موضوع مورد پژوهش دارد. یافته ها نشان می دهد که مهار بیابان زایی و مدیریت پایدار مناطق بیابانی با توجه ماهیت پیچیده و چند بعدی آن ، بیش از مقابله مستقیم با مظاهر بیرونی از طریق رهیافت های فنّی، نیازمند اصلاح الگوهای توسعه و شناخت ریشه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن با تأکید بر توسعه انسانی است. لذا برنامه ملی اقدام برای مقابله با بیابان زایی و تعدیل اثرات خشکسالی، مستلزم همگرایی سرمایه های طبیعی و انسانی و مشارکت اجتماع محور کلیه کنشگران ذینفع در طراحی راهبردها و اجرا و ارزشیابی اقدامات میدانی به شکل انعطاف پذیر و تکاملی خواهد بود. این مقاله پیشنهاد می نماید در تحقیقات بعدی بنیان های نظری اکولوژی اجتماعی و سیاسی در حوزه «مقابله با بیابان زایی» مفهوم سازی و بسط داده شود.

 توسعه اقتصادی و اجتماعی معمولاً از طریق اجرای سیاست ها، برنامه ها و طرح های توسعه محقق می شود. این طرح ها، مداخله توسعه ای نهادهای عمومی و خصوصی و ابزاری برنامه ریزی شده برای بهبود وضعیت جوامع هستند و قصد دارند رفاه مادی و معنوی انسان ها را ارتقاء بخشند. با این وجود نمی توان نسبت به اثرات ناخواسته و احتمالاً نامطلوب آن ها بی توجه بود. در این پژوهش که به روش کیفی و توصیفی انجام و داده ها و اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه اسناد، متون و منابع مرتبط تهیه شده، موضوعاتی مانند مفهوم اثر و تغییر، اثرات پروژه، سطوح تأثیر، ارزیابی اثرات، شاخص ها و موانع ارزیابی اثرات بررسی شده است. در پایان نیز به ارزیابی اثرات زیست محیطی و سابقه آن در برنامه های توسعه ایران پرداخته است. قطعاً توانا شدن نظام مدیریت و برنامه ریزی کشور در حوزه ارزیابی اثرات زیست محیطی و اجتماعی، عامل مهمی در رسیدن به توسعه پایدار است. 

 این پژوهش با هدف بررسی سرمایۀ اجتماعی در بین کشاورزان عضو و غیرعضو تشکل های کشاورزی شهرستان گرمسار انجام شده است. جامعۀ آماری شامل کشاورزان شهرستان گرمسار بود که با استفاده از فرمول کوکران 300 نفر از آن ها (150 نفر عضو و 150 نفر غیرعضو تشکل های کشاورزی) به عنوان نمونه انتخاب شدند. فن پیمایش و ابزار پرسش نامه برای جمع آوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفتند. روایی صوری پرسش نامه با نظر استادان دانشگاه شیراز تأیید و پایایی آن نیز با استفاده از مطالعۀ راهنما و آزمون آلفای کرونباخ سنجیده شد. دامنۀ ضریب آلفای کرونباخ برای متغیرهای مختلف تحقیق بین 65/0 تا 9/0 به دست آمد. نتایج نشان داد که کشاورزان عضو تشکل های کشاورزی از سایر کشاورزان تحصیلات بالاتر و دانش فنی بیشتری داشته اند. همچنین میانگین درآمد کشاورزان عضو تشکل از سایر کشاورزان بالاتر بوده است و اعضا وام بیشتری برای فعالیت های کشاورزی از بانک ها دریافت کرده اند. افزون بر این، کشاورزان عضو تشکل ها از کشاورزان غیر عضو مشارکت بیشتری در فعالیت های اجتماعی داشته و دارای شبکۀ روابط اجتماعی، اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی قوی و بالاتر بوده و از فعالیت ها و برنامه های ترویجی بیشتر نیز بهره مند بوده اند. 

مطالعه حاضر با هدف بررسی عوامل تاثیرگذار بر دانش کشت پایدار ارقام پرمحصول برنج در استان مازندران به روش پیمایشی انجام گرفته است. نمونه آماری این پژوهش، 270 نفر از شالیکاران شهرستان های آمل، بابل و ساری هستند که به روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شده اند. داده های پژوهش با استفاده از ابزار پرسشنامه جمع آوری شد. یافته های این مطالعه نشان داد که بین متغیرهای سن، سطح تحصیلات، سطح مشارکت، عملکرد ارقام پرمحصول برنج، درآمد ناخالص ارقام پرمحصول برنج، ویژگی های مدیریتی، تجربه کشت برنج، سطح کل اراضی زراعی، سطح کل اراضی زیرکشت برنج و سطح اراضی زیرکشت ارقام پرمحصول برنج، با متغیر دانش کشت پایدار ارتباط مثبت و معنی داری وجود دارد. همچنین براساس نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون، متغیرهای ویژگی های مدیریتی، سطح تحصیلات، سن، سطح کل اراضی زیرکشت برنج، سطح مشارکت و تجربه کشت برنج حدود 35 درصد از تغییرات متغیر وابسته دانش کشت پایدار را تبیین می کنند.