حسین واثقی

پیشینه این سفرنامه به سال 1246 1245ق. بازمی گردد. به نوشته عباسقلی کمررودی، صاحب سفرنامه که از اهالی کمر رود نور مازندران بوده، حرکت از حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)  (شهر ری) آغاز شده،  به سوی اصفهان و شیراز و بندر بوشهر ادامه می یابد و در روز 15 جمادی الآخر 1245 قمری،  با کشتی به سوی بندر عباس، و از آنجا به سوی بندر مُخا در یمن و از بندر مُخا به مقصد جدّه  می روند و پس از 14 روز دریانوردی، به جهت وجود باد مخالف، به عمّان برمی گردند و از آنجا با شتر به سوی مکّه سفر می کنند. وی 33 روز در مکّه معظّمه توقّف داشته و بجز  ادای مناسک حج، تعداد 450 طواف نَه شوط   بر گرد خانه کعبه انجام داده، و در مدینه النبی(ص) روز توقّف داشته است.

«سنگ قبر مفرّج بن حسین بن فلیته حسنی در قبرستان ابوطالب»، «تاریخ تجدید بنای مسجد خَیف در سال 1015ق. توسط سلطان احمد عثمانی»، «سنگ نوشته تجدید بنای مسجد خَیف در سال 674 ق. توسط علی بن عمر رسولی»، «تعمیر حجر اسماعیل در سال 1073 توسط محمد خان عثمانی»، «یک متن ادبی در وصف حاجی و اعمال حج از قرن 12ق.»، «چاووش نامه ای برای جمع آوری حجّاج و تشویق مردم برای سفر حج»،  «دو اعلانیه برای جمع آوری مسافران برای سفر با کشتی به سوی مکه در سال 1298ق.»،  «سه نمونه از قراردادهای به جا آوردن حج نیابتی در سالهای 1242 و 1230 و 1322ق.»، همه برگرفته از چند نسخته خطی.

کتاب المکاتبات المکیه در بردارنده یکصد نامه ادیبانه است که از 60 مجموعه خطی گرد آوری و تدوین شده، و حکایت کننده موارد زیر است: بخشی از روابط ایران عهد صفوی با حاکمان و رجال علمی مکه مکرمه، بخشی از روابط ایران عهد صفوی با حاکمان احسا و بصره، که در مسیر کاروانهای حج ایرانیان قرار داشته اند، چند فرمان برای نصب امیر الحاج های اصلی و فرعی، بخشی از مکاتبات شیعیان مدینه منوره با رجال سرزمین های دیگر، بخشی از روابط قطب شاهیان شیعه هند با رجال علمی و سیاسی مکه مکرمه، بخشی از روابط فتحعلی شاه قاجار با اولین حکومت سعودی در اوایل قرن سیزدهم هجری، بیانیه مراجع تقلید نجف اشرف برای تشویق مسلمین جهت کمک به پروژه راه آهن حلب تا مدینه منوره، اعتراض به قتل ابوطالب یزدری، و مواردی دیگر.

مقاله حاضر گزیده و گزارشی است از کتاب «نگاهی به کتاب حج نامه» که مجموعه ای است از اسناد و مدارک ارزشمند از سالهای دور که به تازگی در قطع رحلی به زیور طبع آراسته شده و به بازار کتاب راه یافته است. روشن است که حجگزاری در سالهای دور و در زمان ما دارای تفاوت بسیار بوده است؛ این نوشته، اطلاعات و آگاهی هایی از این دست به خواننده می دهد؛ برای نمونه: برای بجا آوردن حجّ توسط شخصى به جاى دیگرى یا همان «نیابت»، قرارداد شفاهى بین «نایب» و «منوب عنه» نوشته می شد تا مبناى اعتماد به نایب شود و این کتابت احیانا به واسطه علماى بلاد و دفاتر مراجع تقلید ثبت می گردید. شرکت های حمل و نقل و قافله داران حج برای جذب بیشتر حجّاج به شرکت و قافله خود، تبلیغاتی داشته اند که شرح آن در آخرین فصل کتاب آمده است. بعد از طی مسیر طولانی سفر و پس از رسیدن به سرزمین وحی، همچنین در مقصد و حین بازگشت به وطن، به خانواده و دوستان و بستگان نامه می نوشتند و آنان را از حال خود خبر می دادند. از آنجا که سفر حج به درازا مىکشید و مسیر مخاطرهآمیز بود، حاجى پیش از سفر به مکه، وصیّتنامه می نوشت و امور بعد از فوت را به دیگران توصیه می کرد. و...