محمود یعقوبی

هدف اصلی این پژوهش تعیین ضرورتهای اصلی در تدوین راهبردهای آموزش مهندسی کشور بوده است، به طوری که با در نظر گرفتن این ضرورتها در راهبردهای آموزش مهندسی بتوان برای اصلاح این نوع آموزشها و متناسب ساختن آنها با نیازها و شرایط جدید اقدام کرد. بدین منظور، از روش تحقیق توصیفی پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری شامل صاحبنظران آموزش مهندسی بوده است که 40 نفر به عنوان نمونه آماری در این پژوهش شرکت کردند. ابزار گردآوری داده های پژوهش پرسشنامه محقق ساخته بود که چهار جنبه اصلی این ابزار عبارت ا ند از: چالشهای آموزش مهندسی، الزامات آموزش مهندسی، دوره ها و دروس مورد تأکید در برنامه درسی و فعالیتهای یادگیری مورد نیاز دانشجویان. داده های پژوهش با روشهای آماری مناسب تحلیل شدند. نتایج نشان داد که اصلاح آموزش مهندسی در کشور ایران ضروری است. در این خصوص، مشکلات اجتماعی و اقتصادی مهم ترین چالشهای آموزش مهندسی به شمار می روند و برای مواجهه با این چالشها متناسب کردن آموزش مهندسی با نیازهای علمی، آموزش جهانی و کارآفرینی و کاربردی شدن از اهمیت خاصی برخوردار است. همچنین، برای پاسخگو کردن برنامه های درسی آموزش مهندسی در قبال نیازها و شرایط جدید باید دروسی با استفاده از کامپیوتر، دروس عملی از قبیل پروژه، آزمایشگاهها، کارآموزی و کارگاهها و دروس زبان انگلیسی مورد تأکید قرار گیرند. سرانجام، برای مسئولیت پذیری بیشتر دانشجویان مهندسی و مشارکت آنها در توسعه پایدار جامعه گذراندن درس اخلاق مهندسی و درس محیط زیست و انرژی توسط آنها الزامی است.

در مهندسی هنر و خلاقیت در بستر پدیده های علمی بارزترین شاخصه شمرده می شود. اگر زیر ساختار علمی بدون تکیه بر فلسفه باشد، آموزش و توسعه علمی در مهندسی از دو محور معرفت و استحکام برخوردار نخواهد بود. این نوشته اشاره ای است بر اهمیت تعریف فلسفه آموزش مهندسی تا آغازی برای برقراری دیالوگی در میان اهل نظر در حوزه فلسفه و مهندسی در آینده باشد.

بحث عملکرد مهندسان در جامعه ، وظایف و مسئولیتهایی که مهندسان در توسعه اجتماعی، اقتصادی و صنعتی دارند و وجود طبقه مهندسان در سطوح مختلف مدیریت و برنامه ریزی کشور سبب شده است تا توجه به علوم انسانی و تأکید بر نقش آن در تربیت مهندسان طی دو دهه گذشته در صدر بازنگری و اصلاح برنامه های آموزش مهندسان قرار گیرد. از آنجا که تربیت در جهان کنونی و عصر دانایی فقط با آموزش میسر نیست، تکیه این نوشتار بر داشتن اعضای هیئت علمی ای است که نه تنها به علم و تخصص مربوط تسلط داشته باشند، بلکه رفتار و اعمال آنها سرشار از خردمندی و فضلیت باشد و به کمال معرفت و مکارم اخلاقی نیز آراسته شده باشند. اعضای هیئت علمی مهم ترین الگوی تأثیر گذار در تربیت و تعلیم دانشجویان هستند و اگر آنها صالح باشند و در انجام دادن فعالیتهای آموزشی و پژوهشی خود اخلاق حرفه ای را رعایت و در ادای مسئولیتهای خود با حکمت و عشق خدمت کنند، مطمناً تأثیرات ارزشمندی بر تربیت دانشجویان خواهند گذاشت. در این مقاله ابعاد اخلاق از نظر فلسفه عقلی و مسئولیت پذیری و ارتباط آن با نقش استادان در ایجاد الگوی انسانی برای رشد و تکامل سجایای اخلاقی در دانشجویان با استفاده از منابع ارزشمند ]9-1[ بررسی و مراتب در پرورش دانشجویان مهندسی چه به صورت مستقیم و چه به صورت رفتاری و غیر مستقیم مورد تأکید واقع شده است.

هدف اصلی این پژوهش تعیین ضرورتهای اصلی در تدوین راهبردهای آموزش مهندسی کشور از دیدگاه مدیران بخش صنعت و اعضای هیئت علمی بود. روش تحقیق توصیفی پیمایشی و ابزار گردآوری داده های پژوهش پرسشنامه محقق ساخته بود که 32 نفر از مدیران بخش صنعت و 40 نفر از اعضای هیئت علمی به آن پاسخ دادند. داده های پژوهش با روشهای آماری مناسب تحلیل شدند. نتایج نشان داد که اصلاح آموزش مهندسی در کشور ایران ضروری است. در این خصوص، عدم اطمینان دانشجویان از آینده کاری، مشکلات اجتماعی و مشکلات اقتصادی مهم ترین چالشهای آموزش مهندسی به شمار می روند و برای مواجهه با این چالشها هماهنگ ساختن آموزش مهندسی با نیازهای علمی و آموزش جهانی و همچنین، کارآفرین و کاربردی شدن آموزش مهندسی از اهمیت خاصی برخوردار است. همچنین، برای پاسخگویی برنامه های درسی آموزش مهندسی در قبال نیازها و شرایط جدید باید بر دروس عملی از قبیل پروژه، آزمایشگاهها و کارگاهها، آموزش دروس با استفاده از کامپیوتر و نیز زبان انگلیسی در برنامه درسی رشته های مهندسی تأکید شود. سرانجام، برای مسئولیت پذیری بیشتر دانشجویان مهندسی، مشارکت آنها در توسعه پایدار جامعه و آشنایی بهتر آنان با حرفه مهندسی، گذراندن دروس اخلاق مهندسی، محیط زیست و انرژی و نیز آشنایی با مهندسی توسط آنها الزامی است.

در دو دهه گذشته توجه به کیفیت آموزش مهندسی در نتیجه عواملی از قبیل تحرک پذیری سریع، محیط کاری چند فرهنگی، بین المللی و جهانی شدن آموزش مهندسی، افزایش تعداد دانشجویان و دانش آموختگان مهندسی و گسترش آموزش از راه دور و یادگیری الکترونیکی افزایش یافته است و به تدوین استانداردها و معیارهای حرفه ای در سطح جهانی برای تضمین کیفیت برنامه های آموزش مهندسی منجر شده است. از آنجا که طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه های آموزش مهندسی بر اساس معیارها و ترازهای منطقه ای و بین المللی جنبه ای مهم از تضمین کیفیت آموزش مهندسی به شمار می رود، استفاده از این پارامترها در برنامه های آموزش مهندسی موجب اطمینان دولت و صنعت به دانش و مهارتهای مورد نیاز دانش آموختگان مهندسی می شود. هدف این مقاله تعیین استانداردهای تضمین کیفیت آموزش مهندسی در کشور ایران با رویکردی جهانی است. این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی است و در آن از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. سه مدل جهانی در خصوص تضمین کیفیت و اعتباربخشی برنامه های آموزش مهندسی بررسی و تحلیل شدند که وجوه مشترک معیارها و الزامات آنها در قالب هشت دسته استاندارد شامل هدفها و نتایج برنامه، برنامه درسی، هیئت علمی، منابع مالی و خدمات پشتیبانی، فضا و امکانات آموزشی، فرایند تدریس و یادگیری، دانشجویان و سنجش و ارزشیابی مشخص شد. این استانداردها می توانند چارچوبی برای تضمین کیفیت و اعتباربخشی برنامه های آموزش مهندسی در کشور ایران را فراهم سازند، به نحوی که بتوان به ارائه آموزش مهندسی با کیفیت در سطح ملی و فراملی اقدام کرد.

چالش های جهانی نظیر تغییرات اقلیمی، امنیت منابع انرژی و غذا، فقر و حقوق بشر در سال های اخیر به طور جدی مورد توجه قرار گرفته اند. راهکارهای ارائه شده توسط سیاست گذاران و محققان مشخصاً نتوانسته است در مقیاس جهانی مؤثر واقع شود. برای نمونه، هنوز حدود یک سوم جمعیت زمین از دسترسی کافی به آب آشامیدنی سالم محروم هستند، اثرات مخرب گرمایش جهانی سلامت محیط زیست و مردم را به خطر انداخته و در اقصی نقاط جهان فقر نسبی و منازعه گسترده تر شده است. این عوامل منجر به اهمیت نگاه جهانی و آینده نگر به توسعه پایدار شده است. از آنجایی که مفهوم پایداری دارای پیچیدگی های ذاتی و ماهیت میان رشته ای با ابعاد اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی است، آموزش توسعه پایدار در همه رشته های دانشگاهی، به خصوص برای دانشجویان مهندسی، ضروری به نظر می رسد. این مقاله با توصیف ویژگی های آموزش مهندسی پایدار و بررسی جامع مقالات داخلی و خارجی در این زمینه، سعی در ارائه راهکاری برای گنجاندن ابعاد فرارشته ای توسعه پایدار در برنامه درسی دانشجویان مهندسی دارد. در همین راستا، درون مایه درسی واحد با تأکید بر تقویت دانش اجتماعی مهندسان و افزایش توانایی ایشان در یافتن و درک اثرات متقابل ابعاد مختلف پایداری پیشنهاد و تحلیل شد. تشریح شد که چنین درسی می تواند مهندسان آینده را آماده روبه رو شدن و یافتن پاسخ پایدار برای چالش های پیچیده دنیای کنونی کند.

اگر عملکرد مهندسان در جامعه به دو بخش فنی و رفتاری تقسیم شود، خصوصیات فنی به دانش، سطح علمی و تجربه بر می گردد و تصمیم گیری های اولیه در مورد اعمال و اجرای دانش به رفتار آنان متهی می شود. رفتار بر اصول، عقاید و تربیت فرد متکی است که آن را نیز در دو بخش حرفه ای و انسانی می توان بیان داشت. بخش حرفه ای به اجرای استانداردها و رعایت دستورالعمل ها و معیارهای فنی بستگی دارد و بخش انسانی به اصول فردی مبتنی بر اخلاق و ویژگی های شخصیتی معطوف می شود. در این نوشته به اهمیت توجه به اخلاق حسنه به عنوان یک فضیلت برای مهدنسان پرداخته شده است و معیارهاییی که در کشورهای صنعتی به عنوان اتیکز در مهندسی به کار می رود، ارائه شده است.

هدف این مقاله، تعیین ابعاد و مؤلّفه های آموزش مهندسی براساس تحلیل محتوای مدل های جهانی است. جامعه مورد مطالعه شامل مدل های مستخرج از سه ائتلاف و توافقنامه بین المللی بود که به صورت سرشماری انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها چک لیست و فرم های محقق ساخته بود و برای تحلیل داده ها از روش کدگذاری باز و کدگذاری محوری استفاده شد. براساس تحلیل انجام شده، هفت بعد برای آموزش مهندسی تعیین شده که در مجموع دارای 27 مؤلّفه است. مدل های مورد بررسی بترتیب بر فلسفه و هدف های آموزشی، فضا و امکانات آموزشی، سنجش و ارزشیابی، برنامه درسی، هیئت علمی، دانشجویان و فرآیند تدریس- یادگیری بیشترین تأکید را دارند. وجود هدف های آموزشی مشخص و دقیق، تأکید آموزش مهندسی بر علم و عمل، تلفیقی بودن برنامه های درسی و فعالیت های یادگیری، وجود تجارب طراحی- اجرا در برنامه های درسی، فضای آموزشی مجهز و متناسب با یادگیری عملی و تجربی، تأکید بر نیازهای صنعت و جامعه، شایستگی اعضای هیئت علمی، پذیرش و هدایت دانشجو و بهبود مستمر برنامه های آموزشی از جمله نکات برجسته در مدل های مورد بررسی است.

توسعه انسانی به منظور دستیابی به شادی واقعی و بهره مندی پایدار از منابع و داشتن ارتباطات سالم اجتماعی به خردمندی و توجه داشتن به هدف والای انسانی نیاز دارد. از آنجا که مهندسان در توسعه کشور جایگاه مهمی دارند، باید همراه با آموزش علوم و فنون مهندسی به ارزش های دیگر برای زندگی هدفمندتر آراسته شوند. در مقاله قبلی به ارزش فکر و خرد ر امور برای مهندسان پرداخته شد، در این مقاله راه و روش کسب معرفت، چگونه زیستن و چگونه عمل کردن و چگونه شادتر زیستن تشریح و بیان شده است.

در این مقاله آموزش مهندسی از دیدگاه تربیتی و حرفه ای مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به نقش و جایگاه مهندسان در توسعه فن آوری و صنعت در کشور، در تهیه این نوشتار ویژگی هایی از قبیل آینده نگری، خلاقیت، همگرایی در کار، فرهنگ مهندسی، خودباوری درکار و ... که هر مهندسی در حرفه خود باید آنها را بکار گیرد مورد بحث واقع شده است. در ادامه پیشنهاد گردیده در برنامه های آموزش مهندسی با توجه به زیر ساختارهای پرورشی مذکور بازنگری به عمل آید.

افراد بر این باورند که چیزی از جسم سرد منتقل می شود و آن چیز را حرارت می نامند. در قرن هیجدهم و ابتدای قرن نوزدهم، دانشمندان فکر می کردند که اجسام و مواد یک ماده غیر قابل رؤیت دارند که آن را کالری می نامیدند و خصوصیات مختلفی برای آن قایل می شدند، از جمله اینکه وزن دارد، تولید نمی شود و از بین نمی رود. بعدها معلوم شد که این تصویر از حرارت درست نیست. با فراگیر شدن علوم و ضرورت به کاربردن حرارت یا انتقال حرارت در مباحث مختلف علوم و مهندسی همراه با ویژگیهای دیگر، تضادها و ابهاماتی در معنی فیزیکی و معنی کاربردی کلمه حرارت ایجاد شد. برای ایجاد شیوه قابل قبول و رفع تناقض در واژه های مختلف ساخته شده از حرارت، مقالات و کتابهای مختلفی توسط محققان نوشته شده است. در این خصوص آقای شیگل مقاله ای پیرامون توسعه مفهوم حرارت نگاشته است[2] که ضمن تشریح مفهوم فیزیکی و علمی حرارت، واژه های ساخته شده از حرارت را از دیدگاه علوم ترمودینامیک و انتقال حرارت بررسی کرده و پیشنهادهای مشخصی برای رفع ابهام و تفاوتها در کاربرد کلمه "حرارت" ارائه داده است . آنچه در این نوشتار ملاحظه می شود، در این راستا قرار دار و عمدتاً از مقاله آقای شیگل مستفاد شده است.  

توسعه و گسترش علوم مهندسی و فناوریها، کیفیت بهتر خدمات مهندسی در تولیدات صنعتی، بهره گیری بیشتر از شبکه ارتباطی و روابط بین الملل، شرایط ویژه ای را برای تجدید نظر در اهداف و ساختار برنامه آموزش مهندسی در ابتدای هزاره سوم میلادی در کشور فراهم کرده است. در این خصوص، برای بررسی کارایی کیفیت تحصیل در آموزش مهندسی، بسیاری از کشورها برنامه اطمینان از کیفیت را توسط سازمانهای مستقلی در کشور خود یا با مشارکت چند کشور دیگر از چند دهه قبل به اجرا درآورده اند. مجله بین المللی آموزش مهندسی The international journal of engineering educatiuon  اخیراً به انتشار ویژه نامه ای در این زمینه مبادرت ورزیده است و نویسندگان مختلف برنامه اطمینان از کیفیت در کشور خود را تشریح کرده اند. در این مقاله ضمن بررسی تأثیر ابعاد مختلف اجرای اطمینان از کیفیت در آموزش مهندسی و اعتبار دهی به آن از جهت نقش و جایگاه آن در توسعه علمی و صنعتی کشور، ساختار و اهداف برنامه اطمینان از کیفیت از چندین کشور از مجله مذکور برداشت و ارائه شده است. با توجه به رویکرد جهانی به این امر، ضرورت اجرای برنامه اطمینان از کیفیت و رتبه بندی حرفه ای برای ارتقای حرفه مهندسی و ارایه خدمات بهتر به صنایع توصیه شده است. طرح اعتبار دهی مدارک علمی و ارایه مدارک حرفه ای در توسعه دانش مهندسان در کشور هنوز ساماندهی نشده است و امیدواریم مسئولان نظام مهندسی کشور و انجمنهای فنی و مهندسی، چنین برنامه هایی را با مشارکت دانشکده های فنی و مهندسی تدوین و موجبات ارتقای توان علمی و فنی مهندسان را پیش از گذشته در داخل فراهم کنند.