نکته ها(2) (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
شیخ انصارى (رحمه الله) در مبحث غناى مکاسب، مطالبى از کفایة الاحکام محقق سبزوارى (م 1090) نقل کرده است. برخى از مطالبى که شیخ از کفایه نقل کرده است، در چاپ سنگى کفایه نیست و این موضوع سبب شگفتى و تحیرحاشیه نویسان مکاسب و محققان آن شده است. مثلا مرحوم آیت الله میرزا محمد تقى شیرازى (رحمه الله) در تعلیقه اش بر مکاسب گوید:
... هذا، و لکن ما رایت ما حکاه (قدس سره) عن الکفایة فی بابى الغناء فی المکاسب و فی کتاب القضاء والشهادات، بل لم یذکر روایة علی بن جعفر (علیهما السلام) فى شیء من البابین... و لعله (قدس سره) وجده فی مقام آخر من الکفایة، فلابد من التتبع.(1)
همچنین امام خمینى با اشاره به سخن میرزاى شیرازى(رحمهم الله) گوید:
و عن الکفایة انه... و ان قال بعض المدققین: «ما رایت ذلک فی الکفایة فی بابی الغناء فی المکاسب و فى کتاب القضاء والشهادات.(2)
مرحوم شهیدى (قدس سره) نیز گفته است:
ینبغى نقل عبارة کفایة الاحکام بین الفاظها کی ترى ان المصنف کیف غیر فی النقل، فحصل من جهته ماتراه من الاغلاق و الاضطراب حتى لاتغتر بعظم شان الناقل، بل تراجع الى الکتاب المنقول منه، کما اوصى بذلک کاشف اللثام فی وصایاه، و لعمری انه اجاد فیما افاد. ... لیس فی الکفایة من الاستدلال به اثر.(3)
نیز مصححان هردو چاپ جدید مکاسب (چاپ دفترانتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، و چاپ کنگره شیخ انصارى) در این جا دچار اشتباه شده اند.(4)
در این جا حق آن است که نسخه چاپى کفایة الاحکام (چاپ سنگى) افتادگى دارد و این بزرگواران با اعتماد به این چاپ چنین فرموده اند، و مطالب منقول از کفایه در مکاسب، درنسخ مصحح کفایه از جمله نسخه خطى شماره 7244 کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشى (رحمه الله) که نسخه اى نفیس و مقابله شده با نسخه اصل به سال 1176 مى باشد آموجود است. ما براى رفع این اشتباه سایر و دایر، تمام سخنان محقق سبزوارى در باره غنا را براساس نسخه مذکور تصحیح، و در میراث فقهى (ج 1) غنا، موسیقى (ص 1633 - 1645) درج کردیم.
(7)
حدیث ذیل در وسایل الشیعه چاپ مرحوم ربانى و نیزچاپ مؤسسه آل البیت) از تفسیر عیاشى به همین شکل نقل شده است:
کان ابلیس اول من تغنى، و اول من ناح، لما اکل آدم من الشجرة تغنى، فلما هبطت حواء الى الارض ناح لذکره ما فی الجنة.(5)
رخى از بزرگان هم بر اثر اعتماد به نقل وسایل و عدم مراجعه به منبع اصلى، آن را به همین صورت در آثار فقهى خود نقل کرده اند.(6) در حالى که چندغلط در این نقل رخ داده و براساس منبع اصلى یعنى تفسیرعیاشى و دیگر منابعى که از آن نقل کرده اند از جمله بحارالانوار صورت صحیح آن چنین است:
کان ابلیس اول من تغنى، و اول من ناح، و اول من حدا: لمااکل آدم من الشجرة تغنى، فلما هبط حدا، فلما استتر [ظ: استقر] على الارض ناح یذکره [خ ل: فاذکره] ما فی الجنة.(7)
ملاحظه مى شود که چگونه فعل «حدا»، در وسایل تبدیل به «حواء» شده، و «هبط» به ناچار تبدیل به «هبطت». علاوه برسقط و اشتباه دیگرى که در نقل وسایل رخ داده است متاسفانه در چاپ جدید و مصحح وسایل هم این حدیث باماخذ آن مقابله نشده و این اشتباه فاحش در پانوشت یادنشده، با این که در بحار حداقل پنج بار و ماخذ اصلى به شکل صحیح نقل شده است.
از این موضوع چند نکته قابل استفاده است:
الف) هرگز نباید به منابع غیر دست اول اعتماد کرد و ازمراجعه به منبع اصلى، روى برتافت.
ب) در تحقیق متون، صرف نقل نشانى و آدرس مطلب منقول، کافى نیست، بلکه وظیفه محقق کتاب است که اختلافات مغیر معنى را در پانوشت یاد کند.
ج) چنان که گذشت حدیث مذکور در پنج جاى بحار به شکل صحیح نقل شده است و چنان که برخى بزرگان ازجمله آیت الله شبیرى زنجانى (دامت برکاته) گفته اند این نشان مى دهد که نسخ منابع مورد استفاده علامه مجلسى(رحمه الله) از نسخ مورد اعتماد صاحب وسایل، صحیح تربوده اند، و حدیث مزبور در نسخه دستنویس صاحب وسایل نیز ظاهرا به همین صورتى است که نقل شد، زیرا چاپ جدید وسایل با نسخه اصلى نیز مقابله شده است.
(8)
در کافى شریف (8) و به نقل از آن در سایر منابع ازجمله وافى(9) و وسایل(10) حدیث ذیل به همین شکل نقل شده است:
... عن عبدالاعلى، قال: سالت ابا عبدالله علیه السلام عن الغناء،و قلت: انهم یزعمون ان رسول الله (صلى الله علیه و آله)رخص فی ان یقال: «جئناکم، جئناکم، حیونا، حیونا، نحیکم» فقال: «کذبوا، ان الله عزوجل یقول: وما خلقنا السماء و الارض وما بینهما لاعبین لو اردنا ان نتخذ لهوا لاتخذناه من لدنا ان کنا فاعلین بل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق ولکم الویل مما تصفون: انبیاء، آیه 18 -16» (11) ثم قال: «ویل لفلان مما یصف» رجل لم یحضر المجلس.
حضرت امام خمینى (قدس سره) ذیل این حدیث فرموده اند:
فی مرآة العقول: «جیئونا جیئونا نجیؤکم» و الظاهر صحة ما فى الوسائل و هی تدل على حرمة الغناء بمثل تلک العبارة الغیر[کذا] اللهویة الغیر [کذا] الباطلة بل الشریفة على نسخة «حیونا» و لو لم یکن محرما کان رخصه رسول الله (صلى الله علیه و آله» فلم ینکره ابو عبدالله (علیه السلام) ذلک الانکار مع التمسک بال آیة الدالة على قذف الله الحق بالباطل لیدمغه، وتعقیبه بقوله: «ویل لفلان مما یصف»...(12)
ملاحظه مى شود که اختلاف نسخه «حیونا» و «جیئونا» مورد توجه و در استنباط حکم دخیل است، و اساسا به نظرمى رسد راوى در نقل آنچه عامه به پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) نسبت مى دهند، خطا یا نقل به معنى کرده است.براساس منابع متعدد اهل سنت، آنچه عامه به آن حضرت نسبت مى دهند، عبارت دیگرى است که عبارتى آهنگین وموزون و قابل اجرا به شکل غنایى است، نه کلامى منثورمانند: «حیونا» یا «جیئونا». از باب نمونه، ابن عبدربه (م 328)گوید:
احتجوا فی اباحة الغناء و استحانه بقول النبی (صلى الله علیه وآله و سلم) لعائشة: «اهدیتم الفتاة الى بعلها؟» قالت: نعم. قال:«فبعثتم معها من یغنی؟» قالت: لم نفعل. قال: «او ما علمت ان الانصار قوم یعجبهم القول، الابعثتم معها من یقول: اتیناکم اتیناکم فحیونا نحییکم ولولا الحبة السمراء لم نحلل بوادیکم(13)
به نظر مى رسد آنچه حضرت صادق(ع) با آن شدت وحدت آن را رد کرده اند، این مضمون است، نه صرف گفتن: «حیونا» یا «جیئونا».
مضمون این سخن منابع عامه، در برخى کتب شیعه مانند جعفریات(14) و نوادر(15) راوندى و به نقل ازآن دو در بحارالانوار(16) و مستدرک الوسائل(17) نیز نقل شده است.
از این جا اهمیت سخن فقیه مؤسس و بلند پایه شیعه مرحوم آیت الله بروجردى (اعلى الله مقامه فى غرفات الجنان)روشن مى شود که فرموده اند: براى فهم روایات و فقه شیعه مراجعه به روایات و فقه اهل سنت ضرورى است و بدون اطلاع از فقه عامه استنباط درست میسور نیست و بسیارى ازاحادیث ائمه (علیهم السلام) ناظر به مذاهب و کلمات آنان است.(18)
(9)
محقق اردبیلى (قدس سره) در کتاب متاجر مجمع الفائدة راجع به غنا گوید:
... و لکن ما رایت روایة صحیحة صریحة فی التحریم، و لعل الشهرة تکفی مع الاخبار الکثیرة، بل الاجماع على تحریم الغناء.(19)
برخى به این سخن تمسک کرده اند و عده اى از بزرگان به این سخن خرده گرفته اند و آیت الله خویى (قدس سره) گفته اند:
والعجب من المحقق الاردبیلى حیث قال فی محکی شرح الارشاد: «ما رایت روایة صحیحة صریحة فی التحریم» و هواعرف بمقاله.(20)
با اینکه این نظر نهایى محقق اردبیلى نیست بلکه در کتاب شهادات مجمع الفائده به دلالت صریح روایات صحیحه برتحریم تصریح کرده است:
اما الغناء فلا شک فی تحریم فعله و سماعه عندنا... و تدل علیه اخبار کثیرة مثل... و صحیحة ابی الصباح و حسنته... و غیر ذلک من الاخبار، فانها کثیرة....(21)
... هذا، و لکن ما رایت ما حکاه (قدس سره) عن الکفایة فی بابى الغناء فی المکاسب و فی کتاب القضاء والشهادات، بل لم یذکر روایة علی بن جعفر (علیهما السلام) فى شیء من البابین... و لعله (قدس سره) وجده فی مقام آخر من الکفایة، فلابد من التتبع.(1)
همچنین امام خمینى با اشاره به سخن میرزاى شیرازى(رحمهم الله) گوید:
و عن الکفایة انه... و ان قال بعض المدققین: «ما رایت ذلک فی الکفایة فی بابی الغناء فی المکاسب و فى کتاب القضاء والشهادات.(2)
مرحوم شهیدى (قدس سره) نیز گفته است:
ینبغى نقل عبارة کفایة الاحکام بین الفاظها کی ترى ان المصنف کیف غیر فی النقل، فحصل من جهته ماتراه من الاغلاق و الاضطراب حتى لاتغتر بعظم شان الناقل، بل تراجع الى الکتاب المنقول منه، کما اوصى بذلک کاشف اللثام فی وصایاه، و لعمری انه اجاد فیما افاد. ... لیس فی الکفایة من الاستدلال به اثر.(3)
نیز مصححان هردو چاپ جدید مکاسب (چاپ دفترانتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، و چاپ کنگره شیخ انصارى) در این جا دچار اشتباه شده اند.(4)
در این جا حق آن است که نسخه چاپى کفایة الاحکام (چاپ سنگى) افتادگى دارد و این بزرگواران با اعتماد به این چاپ چنین فرموده اند، و مطالب منقول از کفایه در مکاسب، درنسخ مصحح کفایه از جمله نسخه خطى شماره 7244 کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشى (رحمه الله) که نسخه اى نفیس و مقابله شده با نسخه اصل به سال 1176 مى باشد آموجود است. ما براى رفع این اشتباه سایر و دایر، تمام سخنان محقق سبزوارى در باره غنا را براساس نسخه مذکور تصحیح، و در میراث فقهى (ج 1) غنا، موسیقى (ص 1633 - 1645) درج کردیم.
(7)
حدیث ذیل در وسایل الشیعه چاپ مرحوم ربانى و نیزچاپ مؤسسه آل البیت) از تفسیر عیاشى به همین شکل نقل شده است:
کان ابلیس اول من تغنى، و اول من ناح، لما اکل آدم من الشجرة تغنى، فلما هبطت حواء الى الارض ناح لذکره ما فی الجنة.(5)
رخى از بزرگان هم بر اثر اعتماد به نقل وسایل و عدم مراجعه به منبع اصلى، آن را به همین صورت در آثار فقهى خود نقل کرده اند.(6) در حالى که چندغلط در این نقل رخ داده و براساس منبع اصلى یعنى تفسیرعیاشى و دیگر منابعى که از آن نقل کرده اند از جمله بحارالانوار صورت صحیح آن چنین است:
کان ابلیس اول من تغنى، و اول من ناح، و اول من حدا: لمااکل آدم من الشجرة تغنى، فلما هبط حدا، فلما استتر [ظ: استقر] على الارض ناح یذکره [خ ل: فاذکره] ما فی الجنة.(7)
ملاحظه مى شود که چگونه فعل «حدا»، در وسایل تبدیل به «حواء» شده، و «هبط» به ناچار تبدیل به «هبطت». علاوه برسقط و اشتباه دیگرى که در نقل وسایل رخ داده است متاسفانه در چاپ جدید و مصحح وسایل هم این حدیث باماخذ آن مقابله نشده و این اشتباه فاحش در پانوشت یادنشده، با این که در بحار حداقل پنج بار و ماخذ اصلى به شکل صحیح نقل شده است.
از این موضوع چند نکته قابل استفاده است:
الف) هرگز نباید به منابع غیر دست اول اعتماد کرد و ازمراجعه به منبع اصلى، روى برتافت.
ب) در تحقیق متون، صرف نقل نشانى و آدرس مطلب منقول، کافى نیست، بلکه وظیفه محقق کتاب است که اختلافات مغیر معنى را در پانوشت یاد کند.
ج) چنان که گذشت حدیث مذکور در پنج جاى بحار به شکل صحیح نقل شده است و چنان که برخى بزرگان ازجمله آیت الله شبیرى زنجانى (دامت برکاته) گفته اند این نشان مى دهد که نسخ منابع مورد استفاده علامه مجلسى(رحمه الله) از نسخ مورد اعتماد صاحب وسایل، صحیح تربوده اند، و حدیث مزبور در نسخه دستنویس صاحب وسایل نیز ظاهرا به همین صورتى است که نقل شد، زیرا چاپ جدید وسایل با نسخه اصلى نیز مقابله شده است.
(8)
در کافى شریف (8) و به نقل از آن در سایر منابع ازجمله وافى(9) و وسایل(10) حدیث ذیل به همین شکل نقل شده است:
... عن عبدالاعلى، قال: سالت ابا عبدالله علیه السلام عن الغناء،و قلت: انهم یزعمون ان رسول الله (صلى الله علیه و آله)رخص فی ان یقال: «جئناکم، جئناکم، حیونا، حیونا، نحیکم» فقال: «کذبوا، ان الله عزوجل یقول: وما خلقنا السماء و الارض وما بینهما لاعبین لو اردنا ان نتخذ لهوا لاتخذناه من لدنا ان کنا فاعلین بل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق ولکم الویل مما تصفون: انبیاء، آیه 18 -16» (11) ثم قال: «ویل لفلان مما یصف» رجل لم یحضر المجلس.
حضرت امام خمینى (قدس سره) ذیل این حدیث فرموده اند:
فی مرآة العقول: «جیئونا جیئونا نجیؤکم» و الظاهر صحة ما فى الوسائل و هی تدل على حرمة الغناء بمثل تلک العبارة الغیر[کذا] اللهویة الغیر [کذا] الباطلة بل الشریفة على نسخة «حیونا» و لو لم یکن محرما کان رخصه رسول الله (صلى الله علیه و آله» فلم ینکره ابو عبدالله (علیه السلام) ذلک الانکار مع التمسک بال آیة الدالة على قذف الله الحق بالباطل لیدمغه، وتعقیبه بقوله: «ویل لفلان مما یصف»...(12)
ملاحظه مى شود که اختلاف نسخه «حیونا» و «جیئونا» مورد توجه و در استنباط حکم دخیل است، و اساسا به نظرمى رسد راوى در نقل آنچه عامه به پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) نسبت مى دهند، خطا یا نقل به معنى کرده است.براساس منابع متعدد اهل سنت، آنچه عامه به آن حضرت نسبت مى دهند، عبارت دیگرى است که عبارتى آهنگین وموزون و قابل اجرا به شکل غنایى است، نه کلامى منثورمانند: «حیونا» یا «جیئونا». از باب نمونه، ابن عبدربه (م 328)گوید:
احتجوا فی اباحة الغناء و استحانه بقول النبی (صلى الله علیه وآله و سلم) لعائشة: «اهدیتم الفتاة الى بعلها؟» قالت: نعم. قال:«فبعثتم معها من یغنی؟» قالت: لم نفعل. قال: «او ما علمت ان الانصار قوم یعجبهم القول، الابعثتم معها من یقول: اتیناکم اتیناکم فحیونا نحییکم ولولا الحبة السمراء لم نحلل بوادیکم(13)
به نظر مى رسد آنچه حضرت صادق(ع) با آن شدت وحدت آن را رد کرده اند، این مضمون است، نه صرف گفتن: «حیونا» یا «جیئونا».
مضمون این سخن منابع عامه، در برخى کتب شیعه مانند جعفریات(14) و نوادر(15) راوندى و به نقل ازآن دو در بحارالانوار(16) و مستدرک الوسائل(17) نیز نقل شده است.
از این جا اهمیت سخن فقیه مؤسس و بلند پایه شیعه مرحوم آیت الله بروجردى (اعلى الله مقامه فى غرفات الجنان)روشن مى شود که فرموده اند: براى فهم روایات و فقه شیعه مراجعه به روایات و فقه اهل سنت ضرورى است و بدون اطلاع از فقه عامه استنباط درست میسور نیست و بسیارى ازاحادیث ائمه (علیهم السلام) ناظر به مذاهب و کلمات آنان است.(18)
(9)
محقق اردبیلى (قدس سره) در کتاب متاجر مجمع الفائدة راجع به غنا گوید:
... و لکن ما رایت روایة صحیحة صریحة فی التحریم، و لعل الشهرة تکفی مع الاخبار الکثیرة، بل الاجماع على تحریم الغناء.(19)
برخى به این سخن تمسک کرده اند و عده اى از بزرگان به این سخن خرده گرفته اند و آیت الله خویى (قدس سره) گفته اند:
والعجب من المحقق الاردبیلى حیث قال فی محکی شرح الارشاد: «ما رایت روایة صحیحة صریحة فی التحریم» و هواعرف بمقاله.(20)
با اینکه این نظر نهایى محقق اردبیلى نیست بلکه در کتاب شهادات مجمع الفائده به دلالت صریح روایات صحیحه برتحریم تصریح کرده است:
اما الغناء فلا شک فی تحریم فعله و سماعه عندنا... و تدل علیه اخبار کثیرة مثل... و صحیحة ابی الصباح و حسنته... و غیر ذلک من الاخبار، فانها کثیرة....(21)
تبلیغات
