سرمقاله فراست مؤمنانه

یکم
هر قدر زمانْ پیش‏تر می‏رود و هر چه انسانْ بیش‏تر می‏پوید و می‏کاود و هر اندازه جهانْ پیش‏رفته‏تر و پیچیده‏تر می‏شود، گرایش و گِروش به دین نه تنها کمتر نمی‏شود که دامنه‏دارتر و عمیق‏تر می‏گردد. برخی زمانی از دینی رومی‏گردانند و به دینی دیگر رو می‏آورند، یا حتی گاهی از هر نوع دین و دیانتی فاصله می‏گیرند، اما اغلب از نو به دین یا حتی به همان آیین پیشین بازمی‏گردند.
تمدن جدید دستاوردهای گرانقدری را به انسان‏ها پیشکش کرده و عقل و تجربه جمعیِ بشر نیز ارزش‏های والامرتبتی را شناخته و پرداخته است؛ اما هیچ کدام از این دستاوردهای عینی و ذهنی نتوانسته است بر جای دین بنشیند و عطش روافزونِ آدمی را به دین فروبنشاند.
از نگاه‏های منطقه‏ای یا مقطعی که بگذریم، در نگاهی جهانی و فرازمانی به خوبی می‏توان حکم کرد که دین‏گرایی بر دین‏گریزی غلبه‏ای چشمگیر و انکارناپذیر دارد. فشارها و نقدهای خردکننده‏ای بر کلیّت دین و دین‏داری و بر ادیان سنتی و وحیانی ــ به طور خاص ــ وارد آمده است، اما همچنان ادیانْ پایدار مانده‏اند. زمانی علمْ رقیب ایمان و فلسفه همزاد الحاد تلقّی می‏شد و دانشمند و فیلسوف متدین می‏کوشید تا دین‏داریِ خود را مخفی نگاه دارد، اما امروزه دانشمندان و فیلسوفان بسیاری را می‏شناسیم که متدیّنانه زندگی می‏کنند و به دین تعلّق قلبی و التزام عملی دارند. بسط و توسعه گرایش‏های مختلف دین پژوهی نیز گواه همین تعلّق خاطر است.
گسترش جنبش‏های نوپدید دینی را نیز می‏توان در این جهت دید و بررسید. ضعف‏های راه‏یافته به فهم‏های غالب و رفتارهای شایع دینی، کسانی را ــ در پی برخی مکاشفات و الهامات، یا بنا به عواملی دیگر یا در طی فرایندهایی متفاوت ــ به ساخت و پرداخت قالب‏هایی نوین برای ادیان پیشین واداشته است، یا حتی کسانی بنا به انگیزه‏های نادرست و ناموجه، شبه دین‏هایی را وضع و جعل کرده و رواج داده‏اند. بنیان‏گذاری این آیین‏ها و اقبالی که به آنها صورت گرفته است، خود نشان‏دهنده غالب بودن و عمق‏داشتن گرایش‏های دینی است و البته این کیش‏های جعلی یا سطحی یا آن جنبش‏های نوظهور دینی هیچ کدام نتوانسته‏اند جا و فضا را بر ادیان سنّتی تنگ کنند و همچنان مردمان پیوند عمیق خود را با ادیان سنّتی حفظ کرده‏اند.
دوم
گاهی چنین تصور یا القا می‏شود که گویا دین‏گرایی مردمان رهین نوع بینش‏ها و کوشش‏های ما، دین‏داران یا نهادهای متولّی امور دینی، است و گویا این تلاش‏های ما بوده است که به ثمر نشسته و انبوه انسان‏ها را به قلمرو دیانت کشانده است. همچنین گاهی برخی چنین وانمود می‏کنند که تعلّق خاطر مردم به دین و حضور فزاینده آنان در آیین‏های دینی و مذهبی مهر تأییدی است بر همه برداشت‏ها و رفتارهای مسلّط دینی.
اینکه میان اقبال مردم و درستی و رواییِ یک باور دینی یا فلسفی واقعا چه نسبتی برقرار است؟ و اینکه نوع و میزان دلالت فعل چیست و با چه سازوکارهایی قابل استنباط و در نتیجه، قابل استناد است، پرسش‏هایی‏اند که پاسخ‏هایشان را باید از صاحب‏نظران جویا شد. آنچه در این مجال، می‏تواند طرح شود ــ و طبعا همین هم باید از نظر ارباب معرفت بگذرد ــ این است که نه در تبلیغ و تطبیق‏های رایج و غالب دینی چنان کششی وجود دارد که بتواند منشأ دین‏باوری مردم باشد و نه در نوع رویکرد مردم به دین شواهد و قرائن کافی‏ای وجود دارد که نشان‏دهنده سمت‏گیری آنان به سوی نهادهای متولّی امور دینی با همه ویژگی‏های کنونی آنها باشد.
رمز و راز دین‏گرایی و دین‏داری انسان‏ها را باید در نیاز عمیق و درونی آنها به ارزش‏ها و بینش‏هایی یافت که دین نماینده و نمایانگر آنهاست. باورهای اصیل دینی با ساحت‏های وجودیِ آدمی آنچنان همگرا و همخوان است که اگر از دین، غبارها، و ازذهن و جان آدمی، موانع و حجاب‏ها زدوده و برچیده شوند، بی‏درنگ این دو به هم می‏پیوندند. ظرفیت‏ها و جذّابیّت‏هایی را که در بن‏مایه‏های دینی وجود دارد، هرگز نباید به نام دین‏ورزان یا به پای نهادهای دینی نگاشت و گذاشت. شعور و خرد جمعی انسان‏ها در حدّ و اندازه‏ای هست که بتواند ــ در اصول اساسی و جهت‏گیری‏های کلّی ــ میان آنچه دین می‏گوید و می‏خواهد و آنچه به نام دین ترویج می‏شود و عمل می‏گردد جدایی بیندازد و مرز بیفکند.
گریز و پرهیزی نیز که از دین در برخی دیده می‏شود، لزوما به معنای بی‏اعتنایی به باورهای دینی نیست. برخی از دین‏ورزان و متولّیان امور دینی آنچنان با گفته‏ها و کرده‏های خود مردم را می‏تارانند و آن‏قدر خودشان را به دین می‏آویزند و دین را به خود پیوند می‏زنند که در یک واکنش انفعالی و زودگذر، کسانی ناگزیر از دین بیزاری می‏جویند. ملامت‏کردن اینان هیچ سودی ندارد. باید آنانی را سرزنش کرد که اینان را بدین سمت و سوی سوق می‏دهند و شاهراه‏های دین‏داری را به تنگراهه‏هایی تبدیل می‏کنند که جز اندکی از افراد، کسی را شوق یا یارای گذر از آن راه‏ها نیست.
گاهی چنین به نظر می‏رسد که این اندک افرادی که خود را جلودار دین و داعیه‏دار دیانت ساخته‏اند و متأسفانه علی‏رغم کم‏شماربودنشان بیشتر به فرصت‏ها و امکانات رسانه‏ای و تبلیغی دسترسی دارند و بیشتر در جلوی دیدگان مردم قرار دارند، اگر سخنی نگویند و تبلیغی صورت ندهند و دین را و دیانت مردم را به حال خویش واگذارند، به دین بیشتر و بهتر خدمت کرده‏اند. اگر اینان دانش کافی و فضیلت اخلاقیِ لازم را برای فهم، تبلیغ و اجرای درستِ دین ندارند و اگر شجاعت و جسارتِ آن را ندارند که خود را بازنشسته کنند و دین و مردم را به حال خود وانهند، دست کم این درایت را داشته باشند که به مردم بگویند که آنچه ما از دین می‏گوییم و به نام دین عمل می‏کنیم برداشت ما و در حدّتوان و ظرفیت ماست و چه بسا گفته و خواسته دین جز این باشد و چه بسا برداشت‏ها و دریافت‏های دیگری در کار باشد که به واقعیتِ دین نزدیک‏تر باشد.
سوم
دین همچون دیگر پدیده‏هایی که از ابعاد زمینی و انسانی بروردارند با دیگر پدیده‏های این‏جهانی تعاملی آشکار دارد؛ زمانی در پرتو این فعل و انفعالات رونق فراینده‏ایمی‏یابد و زمانی نیز می‏رسد که غبار غربت بر چهره آن می‏نشیند و از اقبال عمومی بی‏نصیب می‏ماند و البته روشن است که دین و دیگر مقوله‏های متعالی همواره در سطحی از غربت واقعی قرار دارند و انگشت‏شمارند کسانی که به عمق آنها دست می‏یابند. نیاز به تأکید ندارد که این سطح و ساحت از همگان خواسته نشده است و همگان را یارای شکار آن عنقای آشیان‏گزیده در قلّه قاف معرفت و عشق نیست. دین را حدّاقلی است که نجات در گرو آن است و به مقتضای منابع دینی و بنا به عرفان و حکمت اسلامی، اکثریِ مردم بدان نایلند و از آن برخوردار. آنچه از عالمان دینی و از عموم دین‏داران خواسته شده است ارتقابخشیدن به این ایمان عمومی و رساندن آن به سطوح والاتر، آگاهانه‏تر و عاشقانه‏تر است.
عنایت سخن در این مجال، معطوف به اوج و افول‏های ظاهری دین است و اینکه گاه دین را چنان شوکت و دولتی می‏رسد که کانون توجه همگان می‏شود. در چنین وضعیتی اگر دلبستگان به دین و دست‏اندرکاران امور دین از فراستِ مؤمنانه و دوراندیشیِ حکیمانه برخوردار باشند، به جای برخوردهای تحکّم‏آمیز و تحمیل‏گرایانه و به جای آنکه همه مردمان را پایبند به همه اصول و فروع دین بخواهند و گاه این مطالبات را تا مباحات و امور ذوقی و سلیقه‏ای تعمیم دهند، با رواداری تمام، حلاوت دین را به ذائقه‏ها می‏چشانند و هم‏زمان این فرصت به دست‏آمده و این امکانات در اختیار قرارگرفته را مغتنم می‏شمارند و به بازنگری در باورهای رایج و رفتارهای غالب دینی اهتمام می‏ورزند. کدام دانشور دینی است که همه آنچه را به نام دین در اذهان جای گرفته و بر زبان‏ها جاری، و در رفتارها متبلور است مقبول و معتبر بداند؟ کدام دین‏پژوهی است که نداند بر بخش‏هایی از میراث دینی و مذهبی ما چه گذشته است؟ و کدام مورّخ و متکلّم دین است که نداند شکل‏گیری برخی از آموزه‏های دینی چه فرایندهایی را طی کرده است؟ به راستی چه کسی همه این فرایندها را قابل دفاع و پذیرش می‏داند؟ و سرانجام، چه کسی می‏تواند مدّعیِ آن شود که وضع فعلیِ دین‏داری و دین‏باوریِ ما مورد پسند پیامبر بزرگ اسلام و دیگر اولیای دین است؟
اگر زمانی دست‏ها بسته بودند و در تنگنای ستیزها، دشمنی‏ها و تاریک‏اندیشی‏ها جان‏ها پریش و دلْ‏خسته بودند و جز حفظ اصل کیان دین و مذاهب، گزینه دیگری در ذهن‏ها نمی‏گنجید، اما اینک که روزگار بسط‏ید دین‏باوران است، چگونه می‏توانپذیرفت که همچنان ترکیب باورها و ساختِ رفتارهای دینی دست‏نخورده باقی بمانند و بلکه گاه شاهد سیری قهقرایی به گذشته‏های غیر قابل دفاع باشیم. بیاییم باور کنیم که با رواداری درعمل، وبا انفتاح واصلاح‏گری دراندیشه، بیشتر وبهتر می‏توان به دین خدمت کرد. هر دو نوع تجربه پیش‏روی ماست؛ رواداری مسلمانان در سده‏های نخستین اسلامی در مواجهه با دیگر تمدن‏ها و دین‏ها که به جذب انبوه انسان‏ها به دین اسلام و به پیدایی و شکوفایی تمدّن درخشان اسلامی انجامید و در مقابل، رفتارهای انقباضی و انحصارگرایانه نظام‏های کلیسایی و پاپی در قرون میانه میلادی که همچنان نظاره‏گر بازخوردهای منفی وآسیب‏های ناشی ازآن درعرصه دین واخلاق دردنیای مدرن‏هستیم.
نمونه دیگر تجربه تعامل و تفاهم میان مسلمانان و هندوان در هندِ دوران اکبرشاه و جانشینانش به ویژه در زمان داراشکوه است که به شکل‏گیری میراث عظیم و مشترک اسلامی ـ هندویی انجامید و نیز در همان قلمرو، تجربه سخت‏گیری و تنگ‏اندیشانه اورنگ زیب و دوران پس از وی پیش‏روی ماست که به زوال شوکت اسلام در آن دیار انجامید؛ مبحثی که به خوبی در مصاحبه استاد گرانقدر دکتر فتح اللّه مجتبائی در همین شماره بدان پرداخته شده است.