مراکز مهم ایران شناسی در روسیه

مقدمه
    تاریخ تأسیس اولین مرکز رسمی و آکادمیک آموزش زبان و ادبیات فارسی به سال 1818 و در دانشگاه سنت پترزبورگ بر می گردد و با تأسیس دانشکده خاورشناسی در سال 1855 در این دانشگاه، مطالعات ایران شناسی و زبان و ادبیات فارسی از جایگاه مستحکمی برخوردار گردید. بدین ترتیب می توان گفت که مطالعات ایران شناسی و آموزش زبان ارسی در فدراسیون روسیه قدمتی بالغ بر 184 سال دارد. گفتنی است تعداد قابل توجهی از اساتید این مراکز، از شهرت جهانی برخوردار بوده و تحقیقات انجام گرفته توسط آنان بدیع و منحصر به فرد است. در این نوشته، مراکز ایران شناسی در روسیه معرفی می شوند.
   
    1ـ انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم روسیه:
    تاریخ علوم خاورشناسی در روسیه از تـأسیس «موزه دستنویس های کشورهای آسیا» در سنت پترزبورگ (سال 1918) آغاز می شود. تا سال های بعد از جنگ جهانی دوم، این شهر عمده ترین مرکز خاورشناسی کشور بود. ولی در اوایل سال های 1950 طبق دستور رهبری شوروی، برخی از مراکز علمی، منجمله مراکز خاورشناسی، از سنت پترزبورگ به مسکو انتقال داده شدند.
    از سال 1960 الی 1961، این انستیتو تحت عنوان «انستیتوی کشورهای آسیا» فعالیت می نمود و از سال 1968 تغییر عنوان داده و «انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی» نام گرفت. در حال حاضر این انستیتو وابسته به آکادمی علوم فدراسیون روسیه است. ایران شناسان متخصصین در رشته های علم و محققان در این عرصه ها در برخی از شعبه های این انستیتو فعالیت می کنند.
   
    دفتر ایران شناسی بخش خاورمیانه و نزیک:
    اکثر ایران شناسان انستیتوی خاورشناسی در دفتر ایران شناسی و برخی دیگر از دفاتر شعیه خاورشناسی ئور و نزدیک کار می کنند. دفتر ایران شناسی در طی سال های گوناگون تحت ریاست اسران شناسان معروف زاخودیرن تسیبولسکی، کوزنیتسوف، آراباجان، تسوکانوف رهبری می شود. در سال های 1950 تا 1960 در شعبه خاورمیانه، ایران شناسان معروف و نامدار از قبیل پروفسور سترویف، دیاکونف، پیگولیوسکایا، داندامایوف، پتروشکی، به عنوان محقق در عرصه تاریخ ایران کار می کردند. برنامه های علمی شعبه خاورمیانه و نزدیک خیلی گسترده و دامنه دار بوده، مسائل مبرم تاریخی را در بر می گیرد. طی ده سال گذشته با سعی و تلاش دانشمندان این گروه، دهها کتاب و صدها مقاله به چاپ رسیده است.
    امروزه، در دفتر ایران شناسی، 4 دکتر علوم (دکتر آراباجان ـ محقق اقتصاد و تاریخ ایران، دکتر شمس الدین بدیع تبریزی ـ محقق اقتصاد و سیاست داخلی ایران، دکتر علی یف ـ محقق تاریخ قرن 20 ایران و سیاست داخلی کشور، دکتر کلاشتورینا ـ فرهنگ شناس) و 4 نامزد علوم (کولاگینا ـ محقق سیات داخلی ایران در قرن های 18 و 19، محمدووا ـ اقتصاد دان، اورولوف ـ محقق سیاست خارجی، فدورووا ـ محقق مناسبات ایران و آمریکا) کار می کنند. در بخش های دیگر شعبه خاورمیانه (کرد شناسی و افغان شناسی) ایران شناس به عنوان کارمند علمی (خانم ژیگالینا، آقایان پلاستون، آرونوف و لازیروف) فعالیت دارند. در حال حاضر سرپرستی این شعبه بر عهده خانم مامدوا می باشد. یادآور می گردد در انستیتوی خاورشناسی شعبه ای به نام پژوهشهای هنر شرق وجود دارد که ریاست آن بر عهده آقای شریف شکورف می باشد.
   
    2ـ بخش انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم روسیه در سن پترزبورگ
    این مرکز در سل 1878 موزه آثار خطی شرقی در این شهر تأسیس گردید که بر اساس آن در سال 1930، انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی بنا گذاشته شد. در سال 1950 انستیتوی مذکور از لنینگراد (سن پترزبورگ فعلی) به مسکو انتقال داده شد و در لنینگراد فقط یک شعبه از آن انستیتو به نام شعبه دستنویس های شرقی باقی ماند. بعد از گذشت دو سال، بر پایه شعبه دستنویس های شرقی، مجدداً انستیتوی خاورشناسی، با عنوان انستیتوی خاورشناسی شعبه لنینگراد تأسیس گردید که تابع انستیتوی خاورشناسی مسکو است. از سال 1960 تا 1968 این انستیتو به عنوان «انستیتوی ملل آسیا» نامیده می شد.
    انستیتو به آموزش میراث ادبی و فرهنگی ایران توجه زیادی نشان می دهد. در حال حاضر در شعبه خاورمیانه آن، 11 کارمند ایران شناس و افغان شناس (دو نفر از آنها دکتر علوم و 7 نفر نامزد علوم) به تحقیقات علمی مشغولند. 4 کارمند علمی دیگر (2 دکتر و 2 نامزد علوم) در کنار آن شعبه زبان، تاریخ و ادبیات کرد آموزش می دهند. چهار ایران شناس (دکتر لیفشیتس، دکتر پیریخانیان، دکتر داندامایوف و دکتر چوناکووا) در شعبه خاورباستان کار می کنند.
    گرچه موضوعات و رشته های پژوهشی دانشمندان آن انستیتو خیلی دامنه دار و گشترده هستند، ولی بررسی و تحقیق دستنویس های فارسی و تاجیکی همچنان مورد توجه ویژه ایران شناسان آن انستیتو قرار دارد. آرشیو دستنویس های پژوهشگاه دارای 5 هزار دستنویس فارسی است. تهیه فهرست دستنویس ها توسط گروه محققان، دکتر آکیموشکین، دکتر کوشیف، دکتر میکلوخو ـ ماکلایی، دکتر صلاح الدینوف، دتر تومانوویچ، دکتر نیازوف انجام گرفته و دکتر شیگولوا، تهیه فهرست کتاب های چاپ سنگی را عهده دار است. لینیا اسمیرنووا در زمینه متن های تاریخی، آکیموشکین در زمینه متن شناسی مینیاتوری، اولگا اسمیرنووا و لیوشیتس در زمینه کشف رمزهای اسناد به زبان های سغدی، پارتی و باختری، راگوز و پرخانیان و چوناکووا در زمینه متن های فارسی میانه، داندامیایف در عرصه مسائل تاریخ ایران باستان، کولسنیکوف و پوگالوف و نزریه در زمینه مسائل قرون وسطی و اورانسکی در عرصه تاریخ زبان های ایرانی، تحقیقات مختلفی انجام داده اند.
   
    3ـ بخش انستیتوی زبان شناسی در سن پترزبورگ:
    این شعبه وابسته به آکادمی علوم فدراسیون روسیه می باشد. چند سال قبل در شعبه «آموزش قیاسی زبان های هند و اروپایی» گروه ویژه «زبان های هند و ایرانی» ایجاد شد که به تألیف آثار علمی در زمینه تاریخ و حالت کنونی زبان های مختلف ایران و هندی می پرداخت. در سال های گوناگون، ایران شناسان معروف از جمله پروفسور زاروبین (بنیان گذار آموزش علمی زبان های کوچک و بی خط) و دکتر سوکولوف (بنیان گذار آموزش علمی صداها در زبان های ایرانی) به عنوان رهبر و کارمند علمی در آن گروه کار می کردند. در زمان شوروی، انستیتوی زبان شناسی سنت پترزبورگ در تربیت ایران شناسان سهم ارزنده ای داشت.
    در حال حاضر در آن انستیتو، گروه ویژه ایران شناسی وجود ندارد. چند تن ازایران شناسان از جمله پروفسور گرونبرگ، پروفسور هرتسینبرگ، دکتر ایوبی، دکتر سمیرنوا ـ در شعبات مختلف انستیتوی فوق الذکر کنار می کنند
   
    4ـ بخش ایران شناسی در موزه آرمیتاژ:
    موزه آرمیتاژ در شهر سن پترزبورگ از جمله بزرگ ترین موزه های جهان به شمار می رود. این موزه در کاخ تزارهای روس واقع شده است. آرمیتاژ به عنوان مرکز مهم تحقیقات و مطالعه آثار تاریخی نیز معروف است. دانشمندان رشته های مختلف علمی در بخش های گوناگون این موزه کار می کنند. باستان شناسان، فرهنگ شناسان و مردم شناسان هر سال جهت توسعه کلکسیون این موزه به نقاط مختلف کشور و خارج از روسیه می روند. بخش های علمی از سال 1920 در جهت پیشبرد مطالعات علمی در این موزه شروع به فعالیت کرد. محققین ایران شناس نیز در بخش خاورمیانه کار می کنند. این بخش از چهار شعبه مربوط به روم، خاورمسانه و نزدیک، خاورباستان، آسیای میانه و قفقاز و خاور دور تشکیل می شود.
    در مقاطع مختلف زمانی در این موزه ایران شناسان نامداری چون میخائیل دیاکنوف (دانشمند زبان ادبیات و تاریخ ایران)، گوزالیان (محقق تاریخ ایران)، لوکانین (تاریخ شناس و رئیس اسبق بخش خاورمیانه) کار می کردند. در حال حاضر تعداد زیادی از دانشمندان آرمیتاژ، آثار علمی در رابطه با ایران و کشورهای همجوار تألیف نموده اند که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
   
    ـ دکتر مارشاک، مدیر دفتر آسیای میانه و قفقاز و محقق در زمینه آثار نقره ای ساخت ایران.
    ـ ایوانوف آناتولی الکسییویچ، محقق هنر دستی ایران.
    ـ آدموا عادل تیگرانونا، محقق مینیاتور ایران.
    ـ سکودا والنتین گرمانویچ، محقق در زمینه فرهنگ آسیای میانه و ایران. علاوه بر مراکز فوق که در زمینه ایران شناسی فعال هستند، در روسیه مراکز متعددی به آموزش زبان فارسی مضغول هستند که عبارتند از:
    انستیتوی کشورهای آسیا و آفریقا (دانشگاه دولتی مسکو)؛
    دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه (دانشکده زبان شناسی)؛
    آکادمی دیپلماتیک وابشته به وزارت امورخارجه روسیه؛
    انستیتو دولتی روابط بین الملل مسکو؛
    دانشگاه دولتی زبان شناسی مسکو؛
    دانشگاه دوستی ملل روسیه،
    دانشگاه نظامی وزارت دفاع؛
    دانشگاه شرق شناسی تجربی مسکو؛
    دانشکده نیروهای مرزبانی؛
    انستیتوی فلسفه آکادمی علوم روسیه؛
    دانشگاه دولتی سن پترزبورگ (دانشکده خاورشناسی)؛
    انستیتوی روابط بین الملل و منطقه شناسی سیبری؛
    دانشگاه دولتی فنی آستاراخان؛
    دانشگاه دولتی تربیت معلم آستاراخان؛
    دانشکده دولتی علوم انسانی تاتارستان (قازان)؛
    دانشگاه دولتی قازان؛
    دانشگاه دولتی تربیت معلم قازان؛
    دانشگاه دولتی ساراتف به نام ن. گ. چرنیشوسکی؛
    مدرسه ملی تاتاری ساراتف؛
    دانشگاه دولتی جمهوری داغستان؛
    دانشگاه دولتی باشقیرستان؛
    دانشگاه دولتی آستیای شمالی؛
    آکادمی سازمان فدرال ضد جاسوسی؛
    بخش زبان های ایرانی انستیتئ زبان شناسی آکادمی علوم روسیه؛
    مدرسه ویژه متوسطه وابسته به دانشگاه علوم انسانی.
   
    * این نوشته از گزارشات رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با عنوان «آشنایی با مراکز ایران شناسی و زبان فارسی در فدراسیون روسیه» و «وضعیت زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های روسیه» تلخیص شده است.