قرآن وزیبایی

از آنجا که قرآن مجید از جانب حضرت حق ( خالق زیبایی ها ) نازل شده است سرشار از جمیع زیبایی هاست. او که خود زیباست و زیبایی را نیز دوست دارد ( الله جمیل و یحب الجمال ) (1) در کلام خود مجموعه ی زیباترین های خلفت و صفات خویش را در آن مورد توجه قرار داده است. با اندکی تامل در آیات قرآن مجید سر رشته های متفاوت از زیبایی را می توان به دست آورد. آنانکه چشم دلشان به معرفت الهی گشوده است و از زلال باطنی مفاهیم آن نیز می توانند بهره گیرند؛ بیشتر از این زیبایی ها لذت می برند.
در قرآن بارها توصیه شده است از کنار زیبایی های خلقت به غفلت عبور نکنید؛ ( انظر الی آثار رحمه الله ) (2) گاه چنان از زیبایی مخلوق خود رضایتمند است و مهارت صبغه اللهی خود را در آن متجلی می داند که لب به ستایش آفرینش خود می گشاید و می فرماید : ( فتبارک الله احسن الخالقین) (3) از این روست که بسیاری از شاعران و عرفای اسلامی از همین اشارت بشارتها گرفته اند و با تامل و تدبر در مقابل آیینه از زیبایی خویش پی به زیبایی خالق برده اند و در حیرت این همه زیبایی ناگزیر سر به آستان عبودیتش ساییده اند که (ربنا ما خلقت هذا باطلا)(4) قرآن سرچشمه ی زیبایی شناسی است در این گفتار کوتاه تامل عارفانه و شاعرانه یکی از شعرای نام آور فارسی را که از این زیباشناسی بهره ای وافی برده است مورد بررسی قرار می دهیم. شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در قصیده ای معروف در توصیف بهار چنان از آیات قرآن الهام گرفته که رنگ و بوی آیات به خوبی در ابیاتش قابل مشاهده است.
بامدادان که تفاوت نکند لیل و نهار خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار(5)
ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب (6)
سعدی طبیعت و آفرینش را بهترین تذکر دهنده برای اهل معرفت می داند و هرکه از آن نتواند بهره گیرد و پی به ذات حضرت حق نبرد در زمره ی اهل معرفت قرار نمی گیرد.
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار
این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار(7)
از آیه شریفه 44 سوره اسرا الهام گرفته که : ان من شیءٍ لا یسبح بحمده و لکن لا تفقهون تسبیحهم. (8)
که هیچ چیز در طبیعت نیست مگر اینکه به حمد و تسبیح خداوند مشغول است ولی شما ستایش ایشان را درنمی یابید.
کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند نه همه مستمعی فهم کند این اسرار (9)
چنانکه مولوی نیز با عنایت به همین آیه می سراید :
جمله ی ذرات عالم در نهان با تو می گویند روزان و شبان
ما سمیعیم و بصیر و با هشیم با شما نامحرمان ما خامشیم (10)
در ادامه این قصیده چنین استنباط می شود که از آیات شریفه 24 تا 29 سوره عبس را مورد توجه قرار داده که فلینظر الانسان الی طعامه ..................... (11)
و با تشبیه میوه های رنگارنگ خدادادی و زیبایی آنان به محسوسات دیگر راه را برای شناخت خالق این همه زیبایی هموار کرده است.
عقل حیران شود از خوشه ی زرین عنب فهم عاجز شود از حقه ی یاقوت انار
بندهای رطب از نخل فرو آویزند نخلبندان قضا و قدر شیرین کار
تا نه تاریک بود سایه ی انبوه درخت زیر هر برگ چراغی بنهد از گلنار
سیب را هر طرفی داده طبیعت رنگی هم بر آن گونه که گلگونه کند روی نگار
شکل امرود تو گویی که ز شیرینی و لطف کوزه ای چند نبات است معلق پر بار
هیچ در به نتوان گفت چو گفتی که به است به از این فضل و کمالش نتوان کرد اظهار
حشوا انجیر چو حلواگر استاد که او حب خشخاش کند در عسل شهد به کار
تشبیه گلابی ( امرود ) به کوزه ای آویزان بر شاخه و دانه های شیرین آن که گویی چون نبات در آن است و یا تشبیه انار به صندوقچه ای از یاقوت و یا انجیر به حلوای شیرین که در میان آن دانه های خشخاش ریخته باشند گلهای انار به چراغهای سرخ و روشنی که در زیر برگهای انبوه درختان کار روشنایی را به عهده گرفت است.
در ادامه از مضمون آیه ی « جنات التجری من تحتها الانهار (12) الهام گرفته و آورده است :
آب در پای ترنج و به و بادام روان همچو در زیر درختان بهشتی انهار
و رنگ آتشین و شعله گونه ی نارنج را با حسن تعلیل به آیه سوره یس گره زده است که :
گو نظر بازکن و خلقت نارنج ببین ایکه باور نکنی فی الشجر الاخضر نار (13)
امید است :
این مختصر سخن به عنوان مشت نمونه ی خروار مورد عزیزان قرآن پژوه قرار گیرد و فتح بابی باشد که آ‏فرینش را از پنجره ی زیبایی کلام خالق به تماشا بنشینیم. ان شاء الله.
• پی نوشت ها :
1- وسائل الشیعه ج3 ص 340 کلام امام علی (ع)
2- سوره روم آیه 50
3- سوره مومنون آیه 14
4- سوره آل عمران آیه 191
5- کلیات سعدی ( قصاید )
6- سوره آل عمران آیه 190
7- کلیات سعدی ( قصاید )
8- سوره اسراء آیه 44
9- کلیات سعدی (‌ قصاید )
10- مثنوی مولانا
11- سوره عبس آیات 24 تا 29
12- سوره نساء آیات 13، 57، 122
13- سوره یاسین آیه 80