امام صادق(ع) و اصلاح الگوى مصرف

یکى از ضعف‌هاى بزرگ امت اسلامی، بی‌توجهى به راهکارهاى اسلامى و دینى در مصرف است و به همین جهت، موجب ایجاد تنش در نظام عرضه و تقاضاى امکانات و ظرفیت هاى موجود در زندگى خود می‌شوند.اگر نظام اسلامى ما بنابر فرمایش سکاندار این نظام، مقام معظم رهبری[1] در زمینه «اصلاح الگوى مصرف»، تلاش کند، بی‌شک در آینده نزدیک می‌تواند به عنوان قطب اقتصادى در جهان، نقش اساسى را ایفا کند و همگان را به تعجب و حیرت وادارد.چنان که قرآن کریم می‌فرماید:
)یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار(؛[2] «کشاورزان را به شگفت آورد تا ]انبوهی[ آنها موجب خشم کافران گردد».
بى شک اهل بیت(علیهم السلام) تنها کسانى هستند که می‌توانند ما را به سمت و سوى مصرف گرایى درست و مطلوب، سوق دهند. در این نوشتار برآنیم تا از راهکارهاى عملى امام صادق(علیه السلام) در این باره توشه برداریم.
مفهوم اسراف
روزى امام صادق(علیه السلام) در نزد شاگردان، ‏آیه 67 سوره فرقان را تلاوت کرد، آن‌گاه مشتى سنگ‌ریزه از زمین ‏برداشت، محکم در دست گرفت و فرمود: «این، همان بخل و سخت‌گیری‏است (که در آیه از آن نهى شده است)». سپس مشت دیگرى برداشت و چنان ‏دست ‏خود را گشود که همه آن بر روى زمین ریخت و فرمود: «این، همان ‏اسراف است». بار سوم مشت دیگرى برداشت و کمى دست خود را گشود، به گونه‏اى که مقدارى فرو ریخت و مقدارى در دستش باقى ماند و فرمود: «این، همان اعتدال بین سخت‌گیرى و اسراف است».
و همچنین فرمود:« کسى که آبى را از نهر فرات براى خوردن بردارد و بعد از ‏نوشیدن، زیادى آن را ‏بیرون بریزد، اسراف کرده است».[3] 
مردى خدمت امام صادق(علیه السلام) آمد. حضرت به ‏او فرمود : «‏تقواى الهى پیشه کن. اسراف نکن و بر خود هم سخت مگیر. میانه روی، ‏مایه استوارى است. تبذیر همان ‏اسراف است که خداوند درباره آن فرموده: تبذیر ‏و زیاده روى نکن».[4]
کمترین اسراف و تبذیر
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «پایین‌ترین مرتبه اسراف، عبارت است از : 1. دور ریختن ‏آبى که پس از آشامیدن اضافه ‏آمده است.2. اینکه لباس کار و لباس بیرونی، یکى ‏باشد.3. دور انداختن هسته خرما پس از خوردن ‏خرما، (چون از هسته خرما ماده ‏غذایى براى شتران تهیه مى شود)».[5]
رعایت اعتدال در همه حال
انسان مؤمن می‌بایست در همه شرایط از اسراف دورى کند؛ هر چند خوشایند دیگران نباشد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «من هرگاه چیز کمى هم در سفره مى افتد، ‏آن را بر می‌دارم و این ‏کار باعث تعجب خادم می‌شود و او می‌خندد».[6]
علامات مسرف
هرکس از مرز اعتدال خارج گردد و مصرف را از حد نرمال خارج سازد، مسرف است و داراى ویژگى هایى است  که امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمود: «اسراف کننده را سه نشانه است: چیزهایى می‌خرد و می‌‏پوشد و می‌خورد که ‏در شأن او نیست».[7]
ضررهاى مصرف‌گرایی
اگر انسان اسراف را در زندگى شخصى و اجتماعى خود حاکم سازد و به اندازه مصرف نکند،  دچار ضررهایی  براى خود و جامعه می‌گردد که از منظر امام صادق(علیه السلام) عبارت‌اند از:
1.فقر
«اسراف و زیاده روی، باعث تنگدستى و فقر می‌گردد ‏و میانه روی، موجب ‏ثروت و بی‌نیازى می‌شود».[8]
2. دورى از طاعت
«کسى که مالى را در غیر طاعت پروردگار بذل و بخشش ‏کند، اسراف‌کار است و ‏هرکسى که در راه خیر مصرف کند، میانه‌روى کرده است».[9]
3.دشمنى با خدا
بعضى در محضر امام صادق(علیه السلام) خرما خوردند و هسته آن را دور انداختند (در حالى که هسته‌هاى آن قابل استفاده بود). امام(علیه السلام) فرمود: «این، تبذیر است و خدا فساد را دوست ندارد».[10]
4. عدم استجابت دعا
امام صادق(علیه السلام) از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌فرماید که:«دعاى چند صنف و گروه از امت من مستجاب نمی‌شود: ... مردى که خداوند به او روزى فراوان و مال کلان داده است، اما همه را بی‌رویه خرج کند و بعد از خدا بخواهد: پروردگارا! به من روزى بده. که خداوند در جواب فرماید: آیا من به تو روزى گسترده ندادم ؟ چرا با اقتصاد و تدبیر خرج نکردى و آن گونه که فرمان داده بودم، عمل نکردى ؟ چرا اسراف کردى ؟ مگر من تو را از اسراف و ولخرجى منع نکرده بودم؟».[11]
مزیت هاى اعتدال در مصرف
اگر مسلمانان و جامعه اسلامى در مصرف نعمت هاى الهى زیاده روى نکنند و الگوى مصرف اسلامى را رعایت کنند، برکات زیادى را نصیب خود مى کنند که از دیدگاه امام ششم شیعیان عبارت‌اند از:
1.جدایى از فقر
«هر کسی‌که در زندگى خود میانه‌‏رو باشد، من ‏ضمانت می‌کنم او را که هرگز تهی‌دست نشود».[12] 
2.استوارى و پایداری
«‏تقواى الهى پیشه کن،اسراف نکن و بر خود هم سخت مگیر و میانه‌روی، ‏مایه استوارى است».[13]
راهکارهاى اصلاح الگوى مصرف
از دیدگاه امام صادق(علیه السلام) مى توان با اتخاذ شیوه هاى درست و منطقى در زندگى شخصى و اجتماعى ، جامعه اسلامى را از مشکل اسراف و تبذیر نجات داد و به سوى مصرف‌گرایى صحیح سوق داد و سعادت دنیا و آخرت را نصیب خود و جامعه کرد.آن راهکارها، عبارت‌اند از:
1.آموزش اعتدال در مصرف
خداوند به پیامبرش یاد داد که چگونه انفاق و خرج کند، بدین ترتیب که روزى پیامبر هفت مثقال طلا داشت و دوست نداشت که بخوابد و آن را انفاق و خرج نکند؛ لذا شبانه آن را صدقه داد. صبح که شد، چیزى براى خود نداشت. اتفاقاً مرد بینوایى از او کمک خواست، ولى پیامبر چیزى نداشت که به او بدهد. مرد فقیر، پیامبر را ملامت کرد و پیامبر غمگین شد که چرا چیزى ندارد تا به او بدهد؛ زیرا پیامبر بسیار دل‌نازک و مهربان بود. در اینجا خداوند، رسولش را ادب فرمود و چنین دستور داد:
)ولا تَجعلْ یَدک مَغلُولةً الی عُنقک ولاَ تبسطها کلَّ البسطِ فَتقعدَ مَلوماً مَحسورا([14]؛
«دستت را به گردن مبند (زیاد ممسک مباش ) و آن را زیاد هم نگشا (ولخرجى نکن )! پس در نتیجه ملامت شوى و حسرت خورده بمانی».
 خداوند می‌خواهد به رسول خویش بفرماید که گاهى مردم از تو چیزى می‌خواهند و تو را در ندادن معذور نمی‌دانند، اگر همه آنچه را که داری، یکجا خرج کنی، حسرت مى خوری.[15]
2.آینده نگری
امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: روش زندگى سلمان چنان بود که وقتى سهم خود را از بیت‌المال می‌گرفت، هزینه سالانه‌اش را کنار می‌گذاشت تا سال بعد فرا رسد و دوباره سهم خود را بگیرد. عده اى به سلمان اعتراض کردند: تو با این زهدى که داری، چرا چنین می‌کنى ؟ تو از کجا مى دانی، شاید امروز یا فردا بمیرى ! او در پاسخ گفت : چرا شما امیدى براى زنده ماندن من ندارید؛ همچنان که بیم دارید که من بمیرم؟ اى بی‌خبران ! نمى دانید که نفس انسانى در صورت عدم تأمین معیشتش، مضطرب و نگران مى شود، اما وقتى که هزینه زندگی‌اش تأمین باشد، آرامش پیدا می‌کند؟[16]
3. مشکل‌گشایى از دیگران
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: ابوذر، چندین بچه شتر و بره گوسفند داشت. شیر آنها را می‌دوشید و موقعى که خانواده‌اش هوس گوشت می‌کردند، یکى از آنها را سر می‌برید. نیز هنگامی‌که مهمانى به او می‌رسید و یا از همشهریانش کسانى احتیاج به گوشت پیدا می‌کردند، شترى نحر می‌کرد و گوشت آن را تقسیم می‌کرد و خود هم سهمى به اندازه دیگران ـ نه کم و نه زیاد ـ بر می‌داشت. پس چه کسى از اینها زاهدتر است ؟ اینان کسانى هستند که رسول الله درباره‌شان آن گونه تعریف کرد؛ با این همه آنان در زندگى خود، روزى نبود که مالک هیچ چیز نباشند.[17]
4.روحیه ایثار
از نظر امام صادق(علیه السلام) مسلمانان به جاى مصرف یک طرفه و خودخواهانه، مى بایست به فکر همنوع خود باشند و با مصرف‌گرایى درست، «ایثار» به دیگران را از یاد نبرند؛ چنان‌که آن حضرت درباره مسلمانان صدراسلام می‌فرماید:
«زمانى که مسلمانان از مکه به مدینه هجرت کردند، در ابتداى ورود به مدینه هیچ چیز نداشتند، نه مسکن و پناهگاهى و نه خورد و خوراکی. لذا ایثار براى انصار، یک تکلیف ضرورى و لازم بود تا اینکه کم کم مهاجران خود را جستند و وضع زندگی‌شان نسبتاً سامان یافت» [18].
5. الگوگیرى از سیره معصومان(علیهم السلام)
امام صادق(علیه السلام) از جامعه اسلامى می‌خواهد که به زندگى درست پیامبران و اولیاى الهى بنگرند و مصرف گرایى صحیح را از آنان بیاموزند؛ چنان‌که آن حضرت مى فرماید:
به من بگویید ببینم سلیمان بن داود را چگونه می‌شناسید؟ او از خدا براى خود سلطنت خواست؛ سلطنتی‌که پس از او براى هیچ کس شایسته نباشد. خداوند هم به او چنین حکومت و سلطنتى داد و او حق می‌گفت و به حقیقت عمل می‌کرد و ما می‌بینیم خداوند این تقاضا و این زندگى را براى او عیب نگرفت و براى هیچ مؤمنى هم آن را عیب و ننگ نمی‌داند. قبل از سلیمان، پدر او داود را در نظر بگیرید که چه حکومت، قدرت و سلطنت محکمى داشت، و همچنین یوسف که به پادشاه مصر گفت: «مرا خزانه‌دار خود قرار بده که من، مردى امین و دانا هستم» و قدرت او چنان گسترش یافت که تمام کشور مصر را تا سرزمین یمن فرا گرفت و همه در سال‌هاى خشکى و قحطی، از او طعام می‌گرفتند. او نیز حق مى گفت و حق عمل مى کرد و کسى را نمى شناسیم که این زندگى را براى او ننگ و عار بداند.[19]
پى نوشت ها________________________________________
[1] . پیام نوروزى رهبر معظم انقلاب در سال 1388ش.
[2] . فتح/29 .
[3] . مجموعه الاخبار، باب171، ح‏‏3.
[4] . تفسیر نورالثقلین، ج2، ص56.
[5] . وسائل الشیعه، ج2، باب28، ص384.
[6] . مجموعه ‏الاخبار، باب171، ح7.
[7] . تفسیر نور الثقلین، ج1، ص772.
[8] . وسائل الشیعه، ج15، ص258.
[9] . بحار الانوار، ج75، ص302.
[10] . همان، ص303.
[11] . فروع کافی، ج 5، ص 68.
[12] . خصال، شیخ صدوق، باب الواحد، ‏ح32.
[13] . تفسیر نورالثقلین، ج2، ص56.
[14] . إسراء/31.
[15] . فروع کافی، ج5، ص68.