نقش اهل بیت(ع) در نگارش قرآن
آرشیو
چکیده
متن
تاریخِ نگارش و تدوین قرآن، یکی از مهم ترین مباحث مربوط به این کتاب آسمانی است که از دیرباز، مورد توجّه و کنکاش محقّقانِ رشته علوم قرآن قرار داشته است.
از کاوش در تاریخچه این بحث، به دست می آید که مفهوم «جمع قرآن» به دو معنی زیر است:
1. حفظ و به خاطر سپردن آیات؛ بر اساس این برداشت، به حُفّاظ قرآن «جَمّاع القرآن» می گویند.
2. نگارش قرآن؛ و اینکه سیر تاریخی نگارش قرآن چگونه و دارای چه مراحلی است؟
این نوشتار، به بررسی اجمالی نوع دوم و «نقش اهل بیت علیهم السلام در نگارش قرآن» پرداخته است. اما قبل از آغاز، اشاره به «انواع خط در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم» و «کُتّاب وحی» - که با موضوع مورد نظر ارتباط مستقیم دارند - ضروری به نظر می رسد.
انواع خط در عصر رسالت
در ایّام کتابت قرآن، ساکنان شبه جزیره عربستان، با دو نوع خط آشنایی داشتند:
1. خطّ کوفی
از برجسته ترین خوشنویسان این نوع خط، حضرت علی علیه السلام بود. در آن زمان، نگارش با این خط بیشتر معمول بود و تا اوائل قرن پنجم، اقبال عمومی از این خط ادامه داشت.
2. خطّ نسخ
هرچند این نوع خط در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کاربرد داشته و آن حضرت معمولاً در نامه نگاری هایش از این خط استفاده می نموده است؛ از اوائل قرن پنجم به بعد، استفاده از این خط، گسترش یافت و دیگر خط کوفی از رقابت با آن عاجز ماند.
در یک جمع بندی می تواند گفت که: در زمان حیات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم قرآن را بیشتر با خطّ کوفی و سایر متون را با خطّ نسخ می نگاشتند.(1)
کُتّاب و نویسندگان وحی
یکی از معجزات قرآن این بود که آورنده آن از داشتن سواد خواندن و نوشتن محروم بود. به این جهت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در قرآن و روایات به «امّی»(2) شهرت یافت. لذا خود آن حضرت قدرت نگارش آیات قرآن را نداشت، و نیز انبوه کارهای تبلیغی و ابلاغ وحی به مردم، به حضرت اجازه نمی داد تا با فراگیری این فن به نگارش قرآن بپردازد. همین طور، ضرورت نگارش قرآن، روز به روز بیشتر احساس می شد؛ بهترین گزینه در این مورد، استفاده از افراد دلسوز، هنرمند و کاتبی بود که کم و بیش در بین یاران رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وجود داشت. به جمعی از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم که در زمان آن حضرت به نگارش قرآن پرداختند، «کُتّاب وحی» می گویند. در تعداد نویسندگان وحی، اختلاف است و برخی تعداد آنها را بالغ بر 45 نفر دانسته اند. کاتبان وحی، قرآن را بر روی هر چیزی که قابل نوشتن بود، می نگاشتند. کتاب مقدّسی که ما امروز، به عنوان «قرآن کریم» می شناسیم، حاصل تلاش و دلسوزی آنان است و اگر جانفشانی های آنان به ویژه حضرت علی علیه السلام نبود، بدون تردید، قرآن در امتداد سیر تاریخی اش، دستخوش نظرها و سلیقه های ناسالم می شد.
آنچه که بیانش ضروری می نماید، این است که بهترین و بدترین یاران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در این «کانون نویسندگان» عضویت داشتند. بهترین آنها، علی علیه السلام و بدترین آنها، معاویة بن ابی سفیان و عبدالله بن سعد بن ابی سرح - برادر رضاعی عثمان - است که فرجام کارش به ارتداد گرایید و دیگر بار، در ایّام فتح مکّه به اسلام بازگشت. نخستین کاتب وحی در مکّه عبدالله بن سعد و در مدینه، أُبَیّ بن کعب و زید بن ثابت، و شایسته ترین و موفّق ترین آنها، علی بن ابی طالب علیه السلام بود.(3)
تدوین قرآن در عصر نبوی
به طور کلّی در «تدوین قرآن» دو دیدگاه مهم وجود دارد:
الف) تدوین قرآن در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم.
ب) تدوین قرآن در زمان خلفا. شایان ذکر است که هریک از دیدگاه های فوق، دلایل و طرفدارانی دارد که نگارنده درصدد بیان آراء و اندیشه های آنان نیست؛ ولی از آنجایی که این نوشتار بحث «نقش اهل بیت علیهم السلام در نگارش قرآن» را پی گرفته، ناگزیریم به صورت اجمال، به سیر تدوین و نگارش قرآن - بویژه در زمان خاتم الأنبیاءصلی الله علیه وآله وسلم - اشاره کنیم.
از بررسی روایات و شواهد تاریخی چنین استفاده می شود که در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم چینش کلمات، ترتیب و تدوین سوره ها به صورت کنونی انجام گرفت؛ ولی در زمان خلفا دو مرحله زیر بر تدوین قرآن کریم افزوده شد.
در زمان ابوبکر، مصحف های پراکنده در یک مجلّد قرار داده شد. او، زید بن ثابت را مأمور کرد تا مصحف های پراکنده را یک جا جمع نموده و به صورت کتابِ مدوّن در آورد و در جلدی قرار دهد. ابوبکر این عمل را زمانی آغاز کرد که خطر قتل و نابودی حافظان و حاملان قرآن به طور جدّی احساس می شد. در زمان او حدود 70 نفر از قاریان قرآن در جنگ با مسیلمه کذّاب و صدها نفر در جنگ های قبل از آن کشته شده بودند، و بیم آن می رفت که در آینده نزدیک تمام حاملان قرآن کشته شوند و قرآن بدون سر و سامان باقی مانده و دستخوش حوادث احتمالی گردد.
سخن دیگر اینکه: قرآنِ تدوین شده، بعد از ابوبکر، به دست عمر رسید و بعد از او در اختیار دخترش حفصه قرار گرفت. عثمان در عصر خویش، با فراخواندن آن قرآن از حفصه، به توحید مصاحف پرداخت. زیرا در زمان او بیش از 15 سال از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم گذشته بود. در این مدّت سرزمین اسلام گسترش یافته، زبانها و لهجه های گوناگون در حوزه اسلام به وجود آمده و باعث تشدید اختلاف قرائات شده بود. عثمان برای جلوگیری از این اختلافات 12 نفر را به سرپرستی زید بن ثابت تعیین کرد تا به توحید مصاحف بپردازند.
علی علیه السلام نخستین جامع قرآن
نخستین کسی که بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کمر به تدوین قرآن پرداخت و عنوان پرافتخار «اوّلین خادم و جامع قرآن» را از آنِ خود ساخت، حضرت علی علیه السلام بود.
در مورد اینکه نخستین «جامع قرآن» چه کسی است؟ اندکی اختلاف وجود دارد، تشیّع این عنوان ارزشمند را از آنِ مولای متقیان علی ابن ابی طالب علیه السلام؛ ولی اهل سنت علاوه بر آن حضرت، ابوبکر، عمر و سالم را نیز جزو نخستین تدوین کنندگان قرآن می شمارند.
قدر جامعِ هردو دیدگاه، این است که بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نخستین کسی که کمر به تدوین قرآن پرداخت و عنوان پرافتخار، «اوّلین خادم قرآن» را از آنِ خود ساخت، حضرت علی علیه السلام است. چرا که افضلیت و جامعیت آن حضرت برکسی پوشیده نیست و فریقین به این مطلب تصریح کرده اند. و نیز این دیدگاه با سخن رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سازگاری دارد که در آخرین لحظات عمر شریفش خطاب به علی علیه السلام فرمود:
«یا عَلیِّ، القُرآنُ خَلْفَ فَراشی فی الصُّحُفِ وَالحَریرِ وَالقَراطیس فَخُذُوهُ وَاجْمَعُوا وَ لا تُضَیِّعُوهُ؛ ای علی! قرآن در پشت بستر من در صحف (انواع الواح)، حریر، و کاغذها قرار دارد، آن را جمع آوری کنید و ضایع نسازید.»(4)
بر اساس این وصیّت ارزشمند رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بود که علی علیه السلام به تدوین کامل و جامع قرآن پرداخت. خودش در این مورد می فرماید:
«آلَیْتُ أَنْ لا آخُذَ رِدائی إلاَّ لِصَلوةِ جُمُعَةٍ حَتَّی أَجْمَعَ القُرآنَ فَجَمَعْتُهُ (5)؛ سوگند یاد کردم که رداء در برنگیرم جز برای نماز جمعه تا آنگاه که قرآن را جمع آوری نمایم، و در نهایت، موفّق به تدوین آن شدم.»
علی علیه السلام نسبت به قرآن مجید، در ابعاد مختلف تلاش ورزید. تدوین و نگارش قرآن یکی از این محورهاست.
نگارش قرآن
حضرت علی علیه السلام از یک سو، با خطّ خوش کوفی آشنا بود و از دیگر سو، از برجسته ترین شاگردان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و همراه و همراز آن حضرت محسوب می شد. و نیز تنها کسی بود که همواره در پیدا و پنهان، با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حشر و نشر داشت و از همین روزنه، به شأن نزول، محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ های قرآن آگاهی کامل داشت. خودش در این مورد چنین اشاره می کند:
«هر آیه ای نازل می شد، رسول الله آن را بر من قرائت و املا می نمود و من می نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را آگاه می نمود.»(6)
چنین شد که حضرت علی علیه السلام بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به یکی از اساسی ترین دغدغه های اساسی آن بزرگوار جامه عمل پوشاند و به جمع آوری و تدوین قرآن - که ضرورت بسیار داشت - پرداخت.
قرآن علی علیه السلام
حضرت علی علیه السلام در مورد تدوین مصحف خود فرمود:
«لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله وسلم أَقْسَمْتُ أَو حَلَفْتُ أَنْ لا أَضَعَ رِدائی عَنْ ظَهْرِی حَتَّی أَجْمَعَ ما بَینَ اللَّوحَینِ فَما وَضَعْتُ رِدایِ حَتَّی جَمَعْتُ القُرآن (7)؛ وقتی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم رحلت کرد، قسم یاد نمودم که ردا بر دوش نگیرم تا وقتی که قرآن را جمع آوری کنم، و ردا برنگرفتم تا قرآن را تدوین نمودم.»
شایان ذکر است که متن و محتوای قرآن حضرت علی علیه السلام هیچ تفاوتی با قرآن موجود نداشت، تنها تفاوت مصحف آن حضرت با قرآن موجود، در امور زیر بود:
1. سوره ها بر اساس «شأن نزول» ترتیب و تدوین یافته بود؛ مثلاً سوره علق اوّل، سوره مزمّل دوم، سوره مدثّر سوم و...
2. در حاشیه قرآنِ آن حضرت برخی شأن نزول ها، ناسخ و منسوخ ها، محکم و متشابه های قرآن شرح داده شده بود. در این مورد، اصبغ بن نباته از آن حضرت نقل می کند که فرمود:
«إِنّی لأعرِفُ ناسِخَهُ وَ مَنْسُوخَه وَ مُحکَمَه وَ مُتَشابِهَه... أَعْرفُ فیما اَنْزَلَ وَ فی أیِّ یَومٍ وَ فی أَیِّ مَوضِعٍ؛ من به ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، شأن نزول ها، و اینکه کجا و در مورد چه کسی نازل شده اند، آگاهی دارم.»(8)
خلفا و ردّ قرآن علی علیه السلام
همان طور که بیان شد، حضرت علی علیه السلام با آن همه آگاهی هایی که از درون و بیرون قرآن داشت، به تدوین قرآن پرداخت؛ ولی متأسفانه مورد پذیرش واقع نشد. چون، نگارش شأن نزول ها و تفسیر برخی آیات با خواسته خلفای زمان، سازگار نبود!
ابوذر غفاری - صحابه گرامی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم - نقل می کند که علی علیه السلام قرآنش را نزد بزرگانی از مهاجر و انصار برد: «فَلَمَّا فَتَحَهُ اَبُوبکر خَرَجَ فی أَوّلِ صَفْحَةٍ فَتَحَها فَضائِحُ القَومِ فَوَبَثَ عُمَرُ وَ قالَ: یا عَلِیٌّ أَرْدُدْهُ فَلاحاجَةَ لَنا فِیهِ فَأَخَذَهُ عَلِیٌّ وَ انْصَرَفَ (9)؛ وقتی ابوبکر قرآن علی علیه السلام را گشود، در همان صفحه اوّل فضایح و طعن هایی نسبت به برخی مشاهده کرد. لذا عمر از جا پرید و گفت: ما نیازی به این قرآن نداریم برگردان. و امام علی علیه السلام آن را برگرداند.»
و نیز از خلیفه دوم در این مورد نقل شده که گفت:
«اِنَّ عَلیّاً جاءَنا بِالقُرآنِ وَ فِیهِ فَضائِحُ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ؛ علی قرآنی آورد که در آن طعن هایی بر مهاجرین و انصار وجود داشت.»(10)
مدّت نگارش قرآن توسّط علی علیه السلام
در مدّت نگارش و تدوین قرآن به وسیله علی علیه السلام نیز اقوال مختلفی وجود دارد. ابن ندیم نگارش قرآن آن حضرت را سه روز دانسته و می نویسد:
«آن حضرت سوگند یاد کرد که رداء بر دوش نگیرد، مگر آنگاه که قرآن را فراهم آورد. سه روز از خانه بیرون نیامد تا قرآن را جمع کرد.»(11)
علاّمه مجلسی مدّت نگارش آن قرآن را شش ماه دانسته و نقل می کند:
«جَمَعَهُ بَعْدَ مَوْتِ النَّبیّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ»(12).
شایان ذکر است که: تدوین کامل قرآن توسّط حضرت علی علیه السلام چه در مدّت سه روز انجام شده باشد و یا شش ماه، خیلی اهمیّت ندارد؛ مهم آن است که آن حضرت به انجام چنین کاری موفّق شد و دیْن خودش را نسبت به اسلام و قرآن انجام داد. گرچه برخی قرائن بر غیر واقعی بودن نظر ابن ندیم، دلالت می کند.
در اینجا شایسته می نماید که به این سؤال پاسخ داده شود: سرانجام قرآن علی علیه السلام چه شد و اکنون آن مصحف شریف کجاست؟
سرنوشت قرآن علی علیه السلام
همان طوری که قبلاً اشاره شد، حضرت علی علیه السلام قرآن را به ترتیب نزول (مکّی و مدنی بودن سوره ها» و با افزودن شأن نزول ها و تفسیر برخی آیات تدوین کرد و به حضور بزرگان قوم آورد؛ ولی آنها بنا به عللی از پذیرفتن آن خودداری کردند. در آن هنگام فرمود:
«هان! سوگند به خدا! از امروز به بعد، هرگز آن را نخواهید دید، فقط بر من لازم بود که پس از فراهم کردن و جمع نمودن آن، شما را آگاه سازم تا آن را بخوانید.»(13)
از این روایت استفاده می شود که دسترسی افراد عادّی به قرآن آن حضرت امکان پذیر نیست.
با این وجود، از ابن ندیم نقل شده که گفت: «در زمان خود، نزد «ابی یعلی حمزه حسنی» مصحفی دیدم که از آن، اوراقی افتاده بود. این مصحف به خطّ علی علیه السلام نگارش شد(ه بود) که آن را بنوحسن (فرزندان حسن) در طیّ مرور زمان به میراث گرفته بودند.»(14)
در این سخن ابن ندیم، دو اشکال وجود دارد:
1. اینکه ابن ندیم می گوید: «آن مصحف شریف را نزد ابی یعلی دیدم»، با آن سخن حضرت علی علیه السلام که فرمود: «از این به بعد هرگز آن را نخواهید دید»، سازگاری ندارد!
2. نصوص صریحی که از امامان معصوم - بویژه علی علیه السلام - در اختیار داریم، همه گویای آن است که قرآن آن حضرت نباید از خاندان امامان جدا شود؛ چگونه آن مصحف شریف از خاندان امامان بیرون رفت و به دست ابی یعلی رسید؟
در پاسخ باید گفت: شاید علی علیه السلام چندین مرتبه دست به نگارش قرآن زده و آن مصحفی که برای نخستین بار نگاشت و به نزد خلفا برد، همچنان در خاندان امامان به عنوان «میراث امامت» باقی مانده است. به احتمال قوی، مصاحف دیگری هم آن حضرت نگاشته که خارج شدن آن از خاندان امامان و مشاهده دیگران، اشکال ندارد. پرواضح است که وجود چنین مصاحفی در نزد برخی از نوادگانش، از جمله ابی یعلی، اشکال ندارد. اکنون از آن مصحفی که ابن ندیم در نزد ابی یعلی دیده، اثری نمانده است.
با این بیان، مصاحف منسوب به علی علیه السلام که اکنون وجود دارند، قابل توجیه و پذیرش است. در صورتی که بتوانیم این مصاحف را ثابت کنیم که از حضرت علی علیه السلام است، باید بگوییم که هیچ یک از آنها، آن مصحفی که حضرت دیدنش را نفی کرد، نیست؛ و ممکن است نگارش های بعدی آن حضرت باشد.
قرآن علی علیه السلام، میراث امامت
سرنوشت نخستین مصحف علی علیه السلام هنوز کاملاً برای ما روشن نیست. تنها راهنمای ما در این مورد که فرجام آن مصحف شریف چه شد؟ روایات است. روایات، قرآن علی علیه السلام را به عنوان «میراث امامت» دانسته و آن را اکنون در اختیار حضرت صاحب الامرعلیه السلام می دانند. روایات زیر، بر این نکته تأکید دارند:
1. حضرت علی علیه السلام در گفت وگویی که با طلحه انجام می دهد، بعد از آنکه قرآن موجود را مورد تأیید قرار می دهد و طلحه و دیگران را به پیروی از آن فرا می خواند، می افزاید:
«... أَمَرَنی رَسُولُ اللهِ أَنْ أَدْفَعَهُ اِلی وَصیّی وَ أَولَی النَّاسِ بَعْدی بِالنَّاسِ ابْنِی الْحَسَن ثُمَّ یَدْفَعَهُ ابْنِی الحَسَنُ إِلَی ابْنی الْحُسَینِ ثُمَّ یَصیرُ واحِداً بَعدَ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ الحُسَینِ حَتَّی یَرِدَ آخِرُهُمْ عَلی رَسُولِ اللهِ...(15)؛ رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به من فرموده تا قرآنی که جمع آوری نمودم را نزد برترین و سزاوارترین انسان بعد از خودم برای زمامداری مسلمانان، که فرزندم حسن باشد، تحویل دهم. او نیز به حسین تحویل دهد و در نزد اوصیا، یکی پس از دیگری، قرار گیرد تا آخرین آنها به رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم برگرداند...»
2. کلینی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود:
هنگامی که قائم علیه السلام قیام کند، کتاب خدا را در حدّ واقعی آن خواهد خواند و مصحفی که علی علیه السلام نوشته بود را، ارائه خواهد داد.»(16)
از این روایات استفاده می شود که قرآن علی علیه السلام، به عنوان یک «میراث ماندگار»، در اختیار امامان بعد از آن حضرت قرار می گرفت و هر امامی آن را به امام بعدی تحویل می داد و به صورت امانت، در نزد آنان نگهداری می شد.
مصاحف منسوب به علی علیه السلام
مصاحفی در نقاط مختلف جهان وجود دارد که منسوب به علی علیه السلام است. معرّفی اجمالی و ذکر محلّ نگهداری آنها خالی از لطف نیست:
1. کتابخانه ای در نجف اشرف
ابوعبدالله زنجانی می نویسد:
«من در ذی حجّه سال 1353 ق. در کتابخانه امیرالمؤمنین نجف، قرآنی را به خطّ کوفی دیدم که در پایان آن آمده است: «کَتَبَهُ عَلیُّ بْنِ أبیطالِبٍ فی سَنَةِ أَرْبَعینَ مِنَ الْهِجْرَةِ؛ این قرآن را علی علیه السلام در سال چهلم هجری نوشته است.»
وی سپس می افزاید:
«چون کلمه «ابو» و «ابی» در شیوه نگارش کوفی، همانند یکدیگر نوشته می شود، افرادی که به خطّ کوفی آشنایی کافی نداشتند، پایان این مصحف را به صورت «کتبه علی بن ابیطالب...» خواندند.»(17)
لازم به ذکر است که این قرآن بر روی پوست آهو و با مشخّصات املایی «ابوالأسود» نگاشته شده و مربوط به قرن سوم است. در تصویر شماره 1 که مربوط به این قرآن است، می خوانیم:
«بسم الله الرّحمن الرّحیم والسّماء ذات البروج والیوم الموعود و شاهد...»
2. موزه ایران باستان
نسخه ای از قرآن منسوب به علی علیه السلام در موزه ایران باستان، نگهداری می شود. در پایان آن چنین می خوانیم: «کَتَبَهُ وَ ذَهَبَهُ عَلیُّ بْنِ أبیطالِبٍ». این قرآن بر روی پوست، به خطّ کوفی نوشته شده که فاقد تاریخ نگارش است.
سیّد محمّد باقر حجّتی، در مورد این قرآن می نویسد:
«اگر این نسخه واقعاً از علی بن ابیطالب علیه السلام باشد، هیچ نسخه قرآن، قدیمی تر از آن وجود نخواهد داشت؛ ولی این انتساب، بسیار بعید است. زیرا در این نسخه نقطه های اعراب به کار رفته و تزئیناتی در آن دیده می شود که آن را به قرن های سوم و چهارم مربوط می سازد و مسلّماً از علی بن ابیطالب علیه السلام نیست؛ بلکه آن را یک نویسنده ایرانی، شاید از روی نسخه منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام استنساخ و کپیه کرده است و شامل 154 صفحه است.»(18) این نسخه در قطع 5/23 * 34 سانتیمتر می باشد.
3. موزه آستان قدس رضوی
قرآنی منسوب به علی علیه السلام در موزه آستان قدس رضوی است که از سوره هود آغاز و تا پایان سوره کهف ادامه دارد. این قرآن به خطّ کوفی و روی پوست آهو نوشته شده و در پایان آن، عبارت: «کَتَبَهُ عَلیُّ بْنِ أبیطالِبٍ» دیده می شود. مشخّصات املایی ابوالأسود و تزئینات موجود در آن، این قرآن را به قرن سوم پیوند می دهد. در هر صفحه این قرآن 15 سطر گنجانده شده است.
این نسخه قبلاً 69 و اکنون دارای 68 برگ، به قطع بیاضی و به اندازه 2/32 * 5/23 سانتیمتر می باشد.
این نسخه در موزه قرآن آستان قدس رضوی در ویترین شماره 10 نگهداری می شود.
4. کتابخانه سلطنتی سابق تهران
نسخه ای از قرآن در کتابخانه سلطنتی سابق تهران در 17 برگ، روی پوست و با خطّ کوفی موجود است که منسوب به حضرت علی علیه السلام است. این قرآن نیز با داشتن ویژگی های املایی ابوالأسود، نمی تواند مصحف آن حضرت باشد.
در مورد سایر قرآن های منسوب به علی علیه السلام یکی از پژوهشگران چنین می نویسد:
«شاید نسخه های دیگری از قرآن منسوب به علی علیه السلام در کنار و گوشه دنیا موجود باشد، ولی آنچه از نسخه ها[یی ] که دیده شد، با دلائل علمی و تاریخی نمی توان به عنوان مصحف دستخطّ امیرالمؤمنین علی علیه السلام تلقّی گردد.»(19)
قرآن منسوب به امام مجتبی علیه السلام
این قرآن به خطّ کوفی، روی پوست آهو و در قرن سوم نگاشته شده و از اوّل جزء 23 تا پایان جزء 25 را در بر دارد. در صفحه اوّل آن وقفنامه شاه عباس ماضی و با خطّ و امضای شیخ بهائی قرار دارد:
«این جزء قرآن مجید را که به خطّ شریف حضرت امام همام سبط الرّسول و قرّة عین الوصی والبتول ابی محمّدالحسن علیه الصّلوة والسّلام است، وقف نمود بر روضه مقدّسه منوّره مطهّره سدره مرتبه رضیّه رضویّه علی صاحبها الف الف سلام و تحیّة حرّره الدّاعی بهاءالدّین محمّد العاملی.»
شایان ذکر است که در هر صفحه این قرآن 7 سطر قرار داده شده است. در صفحه آخر آن، عبارتِ «کَتَبَهُ حَسَنُ بْنِ عَلیّ ابْنِ أبیطالِبِ فی سَنَةِ إحْدی وَ أرْبَعینَ» به چشم می خورد.
این قرآن در ابعاد 5 / 6 × 5 / 12 سانتیمتر و جلد نوساز آن در اندازه 5/16 × 7/11 سانتیمتر است که در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام حسین علیه السلام
این قرآن به خطّ کوفی و بر روی پوست آهو نگاشته شده که متعلّق به قرن سوم است. این قرآن تنها جزء 16 از یک سی پاره می باشد. در هر صفحه آن 7 سطر با اعراب و اعجام گنجانده شده و اندازه آن 5 / 6 × 12 سانتیمتر می باشد. در صفحه آخر آن، عبارت «کَتَبَهُ حُسَیْنُ بْنِ عَلّی» نگاشته شده است. واقف این قرآن، مجهول و در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام سجّادعلیه السلام
این قرآن از آیه 180 سوره بقره تا سوره ناس - آخرین سوره قرآن - را شامل می شود. خطّ آن کوفی و بر روی پوست آهو نگاشته شده و متعلّق به قرن سوم می باشد. در هر صفحه آن 16 سطر با اعراب و اعجام و به فاصله هر 10 آیه، یک ستاره (*) نقش بسته است. در پایان آن، بعد از سوره ناس، عبارت «قَولُهُ الْحَقّ وَ لَهُ الْمُلْکُ انّ اللهَ لایُخْلِفُ الْمَعادَ، کَتَبَهُ الْمُنْتَظِرُ بِوَعْدِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلیِّ بْنِ أبیطالِب» نگاشته شده است.
این نسخه در قطع بیاضی و به اندازه 6/9 * 5/15 سانتیمتر می باشد که دارای 369 برگ است. واقف آن، نامعلوم و در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام صادق علیه السلام
این نسخه به احتمال قوی به صورت کامل تدوین شده و تعداد سوره های آن به یکصد و سیزده سوره می رسیده است. سوره توبه در این قرآن، قبل از سوره مائده قرار داشته و ترتیب نگارش سوره ها به ترتیب نزول آنها بوده است.(20)
این قرآن که با نقطه و اعراب مزیّن است، در «دارالفنّ الاسلامی» قاهره نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام رضاعلیه السلام
این قرآن شامل سوره های نور، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمن، فصّلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید می باشد. خطّ آن کوفی و در قرن سوم با اعراب،اعجام، شدّ، مدّ، تنوین و همزه، نگارش یافته است.
آیه 60 سوره نور «بزینة و ان یستعفف» اوّلین و آیه 5 سوره حدید «وَ هُوَ مَعَکُمْ أیْنَ ما کُنْتُمْ» آخرین آیه نگاشته شده در آن می باشد.
در هر صفحه آن 16 سطر جای گرفته و مجموع صفحات آن به 27 برگ می رسد.
قطع آن بیاضی و در اندازه 25 × 7 / 17 سانتیمتر می باشد. در صفحه دوم آن که پایان سوره نور است، عبارت «کَتَبَهُ عَلیُّ بْنِ مُوسی » خودنمایی می کند. آیةالله العظمی میلانی در بالای صفحه 18 آن چنین مرقوم داشته اند:
«بسمه جلّ اسمائه، هذه سبعة و عشرون ورقاً من القرآن المجید المعنونة بأنّها خطّ مولانا الامام علیّ بن موسی الرّضا صلوات الله و سلامه علیه، و قد کانت فی النّجف الاشرف فی بیت العلاّمة النّحریر الحجّة الشّیخ عبدالحسین الامینی، صاحب کتاب الغدیر دامّت ایّامه لأجل ان تنتقل الی مکتبة الامام علیه آلاف التّحیّة والسّلام، محمّد هادی الحسینی المیلانی، جمادی الثّانیّة 1367.»
این قرآن نیز در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.(21)
قرآن منسوب به امام عسکری علیه السلام
این قرآن شریف روی پوست و به خطّ کوفی نگاشته شده است. قطع آن وزیری کوچک و بیاضی است که دارای 324 ورق، در ابعاد 17 * 5/23 سانتیمتر می باشد.
این اثر ارزشمند در دوره صفویه به آستانه مقدّسه حضرت معصومه علیها السلام وقف شده و به شماره 1204 به ثبت رسیده است.(22)
پی نوشت ها:
________________________________________
1. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سید محمّدباقر حجّتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، تهران، 1375 ش، ص 212.
2. امّی معانی مختلفی دارد، نداشتن سواد نوشتاری، یکی از آن معانی می باشد.
3. برای آگاهی بیشتر، ر.ک: همان، ص 212 - 201؛ پژوهشی در علوم قرآن، حبیب الله احمدی، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اوّل، قم، 1376 ش، ص 83 - 84 و منابع دیگر.
4. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسّسة الوفاء، بیروت، 1404 ق، ج 89، ص 48.
5. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 386، به نقل از الاتقان، ج 1، ص 99.
6. پژوهشی در علوم قرآن، ص 98.
7. بحارالانوار، ج 89، ص 53.
8. تلخیص التمهید، محمدهادی معرفت، مرکز مدیریت حوزه علمیه، چاپ چهارم، قم، 1415 ق، ج 1، ص 125.
9. بحارالانوار، ج 89، ص 43.
10. همان، ص 42.
11. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 386، به نقل از الفهرست، ابن ندیم، ج 1، ص 41 و 42.
12. بحارالانوار، ج 89، ص 51.
13. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 387.
14. تلخیص التمهید، ج 1، ص 128؛ پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 391، به نقل از الفهرست، ج 1، ص 41 و 42.
15. بحارالانوار، ج 89، ص 42.
16. اصول کافی (8 جلدی)، ثقةالاسلام کلینی، چاپ دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ش، ج 2، ص 633، ح 23.
17. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 411.
18. همان، ص 417.
19. همان، ص 413.
20. همان، ص 399.
21. تصاویر مصاحف امامان(ع) از کتاب ارزشمند «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» کپی شده است، بدین وسیله از نویسنده گرامی آن تشکّر می شود.
22. برای اطلاعات بیشر، ر.ک: مجله فرهنگ کوثر، ش 60، مقاله جناب آقای بهزاد یوسف زاده، ص 103 و 107.
از کاوش در تاریخچه این بحث، به دست می آید که مفهوم «جمع قرآن» به دو معنی زیر است:
1. حفظ و به خاطر سپردن آیات؛ بر اساس این برداشت، به حُفّاظ قرآن «جَمّاع القرآن» می گویند.
2. نگارش قرآن؛ و اینکه سیر تاریخی نگارش قرآن چگونه و دارای چه مراحلی است؟
این نوشتار، به بررسی اجمالی نوع دوم و «نقش اهل بیت علیهم السلام در نگارش قرآن» پرداخته است. اما قبل از آغاز، اشاره به «انواع خط در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم» و «کُتّاب وحی» - که با موضوع مورد نظر ارتباط مستقیم دارند - ضروری به نظر می رسد.
انواع خط در عصر رسالت
در ایّام کتابت قرآن، ساکنان شبه جزیره عربستان، با دو نوع خط آشنایی داشتند:
1. خطّ کوفی
از برجسته ترین خوشنویسان این نوع خط، حضرت علی علیه السلام بود. در آن زمان، نگارش با این خط بیشتر معمول بود و تا اوائل قرن پنجم، اقبال عمومی از این خط ادامه داشت.
2. خطّ نسخ
هرچند این نوع خط در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کاربرد داشته و آن حضرت معمولاً در نامه نگاری هایش از این خط استفاده می نموده است؛ از اوائل قرن پنجم به بعد، استفاده از این خط، گسترش یافت و دیگر خط کوفی از رقابت با آن عاجز ماند.
در یک جمع بندی می تواند گفت که: در زمان حیات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم قرآن را بیشتر با خطّ کوفی و سایر متون را با خطّ نسخ می نگاشتند.(1)
کُتّاب و نویسندگان وحی
یکی از معجزات قرآن این بود که آورنده آن از داشتن سواد خواندن و نوشتن محروم بود. به این جهت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در قرآن و روایات به «امّی»(2) شهرت یافت. لذا خود آن حضرت قدرت نگارش آیات قرآن را نداشت، و نیز انبوه کارهای تبلیغی و ابلاغ وحی به مردم، به حضرت اجازه نمی داد تا با فراگیری این فن به نگارش قرآن بپردازد. همین طور، ضرورت نگارش قرآن، روز به روز بیشتر احساس می شد؛ بهترین گزینه در این مورد، استفاده از افراد دلسوز، هنرمند و کاتبی بود که کم و بیش در بین یاران رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وجود داشت. به جمعی از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم که در زمان آن حضرت به نگارش قرآن پرداختند، «کُتّاب وحی» می گویند. در تعداد نویسندگان وحی، اختلاف است و برخی تعداد آنها را بالغ بر 45 نفر دانسته اند. کاتبان وحی، قرآن را بر روی هر چیزی که قابل نوشتن بود، می نگاشتند. کتاب مقدّسی که ما امروز، به عنوان «قرآن کریم» می شناسیم، حاصل تلاش و دلسوزی آنان است و اگر جانفشانی های آنان به ویژه حضرت علی علیه السلام نبود، بدون تردید، قرآن در امتداد سیر تاریخی اش، دستخوش نظرها و سلیقه های ناسالم می شد.
آنچه که بیانش ضروری می نماید، این است که بهترین و بدترین یاران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در این «کانون نویسندگان» عضویت داشتند. بهترین آنها، علی علیه السلام و بدترین آنها، معاویة بن ابی سفیان و عبدالله بن سعد بن ابی سرح - برادر رضاعی عثمان - است که فرجام کارش به ارتداد گرایید و دیگر بار، در ایّام فتح مکّه به اسلام بازگشت. نخستین کاتب وحی در مکّه عبدالله بن سعد و در مدینه، أُبَیّ بن کعب و زید بن ثابت، و شایسته ترین و موفّق ترین آنها، علی بن ابی طالب علیه السلام بود.(3)
تدوین قرآن در عصر نبوی
به طور کلّی در «تدوین قرآن» دو دیدگاه مهم وجود دارد:
الف) تدوین قرآن در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم.
ب) تدوین قرآن در زمان خلفا. شایان ذکر است که هریک از دیدگاه های فوق، دلایل و طرفدارانی دارد که نگارنده درصدد بیان آراء و اندیشه های آنان نیست؛ ولی از آنجایی که این نوشتار بحث «نقش اهل بیت علیهم السلام در نگارش قرآن» را پی گرفته، ناگزیریم به صورت اجمال، به سیر تدوین و نگارش قرآن - بویژه در زمان خاتم الأنبیاءصلی الله علیه وآله وسلم - اشاره کنیم.
از بررسی روایات و شواهد تاریخی چنین استفاده می شود که در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم چینش کلمات، ترتیب و تدوین سوره ها به صورت کنونی انجام گرفت؛ ولی در زمان خلفا دو مرحله زیر بر تدوین قرآن کریم افزوده شد.
در زمان ابوبکر، مصحف های پراکنده در یک مجلّد قرار داده شد. او، زید بن ثابت را مأمور کرد تا مصحف های پراکنده را یک جا جمع نموده و به صورت کتابِ مدوّن در آورد و در جلدی قرار دهد. ابوبکر این عمل را زمانی آغاز کرد که خطر قتل و نابودی حافظان و حاملان قرآن به طور جدّی احساس می شد. در زمان او حدود 70 نفر از قاریان قرآن در جنگ با مسیلمه کذّاب و صدها نفر در جنگ های قبل از آن کشته شده بودند، و بیم آن می رفت که در آینده نزدیک تمام حاملان قرآن کشته شوند و قرآن بدون سر و سامان باقی مانده و دستخوش حوادث احتمالی گردد.
سخن دیگر اینکه: قرآنِ تدوین شده، بعد از ابوبکر، به دست عمر رسید و بعد از او در اختیار دخترش حفصه قرار گرفت. عثمان در عصر خویش، با فراخواندن آن قرآن از حفصه، به توحید مصاحف پرداخت. زیرا در زمان او بیش از 15 سال از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم گذشته بود. در این مدّت سرزمین اسلام گسترش یافته، زبانها و لهجه های گوناگون در حوزه اسلام به وجود آمده و باعث تشدید اختلاف قرائات شده بود. عثمان برای جلوگیری از این اختلافات 12 نفر را به سرپرستی زید بن ثابت تعیین کرد تا به توحید مصاحف بپردازند.
علی علیه السلام نخستین جامع قرآن
نخستین کسی که بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کمر به تدوین قرآن پرداخت و عنوان پرافتخار «اوّلین خادم و جامع قرآن» را از آنِ خود ساخت، حضرت علی علیه السلام بود.
در مورد اینکه نخستین «جامع قرآن» چه کسی است؟ اندکی اختلاف وجود دارد، تشیّع این عنوان ارزشمند را از آنِ مولای متقیان علی ابن ابی طالب علیه السلام؛ ولی اهل سنت علاوه بر آن حضرت، ابوبکر، عمر و سالم را نیز جزو نخستین تدوین کنندگان قرآن می شمارند.
قدر جامعِ هردو دیدگاه، این است که بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نخستین کسی که کمر به تدوین قرآن پرداخت و عنوان پرافتخار، «اوّلین خادم قرآن» را از آنِ خود ساخت، حضرت علی علیه السلام است. چرا که افضلیت و جامعیت آن حضرت برکسی پوشیده نیست و فریقین به این مطلب تصریح کرده اند. و نیز این دیدگاه با سخن رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سازگاری دارد که در آخرین لحظات عمر شریفش خطاب به علی علیه السلام فرمود:
«یا عَلیِّ، القُرآنُ خَلْفَ فَراشی فی الصُّحُفِ وَالحَریرِ وَالقَراطیس فَخُذُوهُ وَاجْمَعُوا وَ لا تُضَیِّعُوهُ؛ ای علی! قرآن در پشت بستر من در صحف (انواع الواح)، حریر، و کاغذها قرار دارد، آن را جمع آوری کنید و ضایع نسازید.»(4)
بر اساس این وصیّت ارزشمند رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بود که علی علیه السلام به تدوین کامل و جامع قرآن پرداخت. خودش در این مورد می فرماید:
«آلَیْتُ أَنْ لا آخُذَ رِدائی إلاَّ لِصَلوةِ جُمُعَةٍ حَتَّی أَجْمَعَ القُرآنَ فَجَمَعْتُهُ (5)؛ سوگند یاد کردم که رداء در برنگیرم جز برای نماز جمعه تا آنگاه که قرآن را جمع آوری نمایم، و در نهایت، موفّق به تدوین آن شدم.»
علی علیه السلام نسبت به قرآن مجید، در ابعاد مختلف تلاش ورزید. تدوین و نگارش قرآن یکی از این محورهاست.
نگارش قرآن
حضرت علی علیه السلام از یک سو، با خطّ خوش کوفی آشنا بود و از دیگر سو، از برجسته ترین شاگردان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و همراه و همراز آن حضرت محسوب می شد. و نیز تنها کسی بود که همواره در پیدا و پنهان، با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حشر و نشر داشت و از همین روزنه، به شأن نزول، محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ های قرآن آگاهی کامل داشت. خودش در این مورد چنین اشاره می کند:
«هر آیه ای نازل می شد، رسول الله آن را بر من قرائت و املا می نمود و من می نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را آگاه می نمود.»(6)
چنین شد که حضرت علی علیه السلام بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به یکی از اساسی ترین دغدغه های اساسی آن بزرگوار جامه عمل پوشاند و به جمع آوری و تدوین قرآن - که ضرورت بسیار داشت - پرداخت.
قرآن علی علیه السلام
حضرت علی علیه السلام در مورد تدوین مصحف خود فرمود:
«لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله وسلم أَقْسَمْتُ أَو حَلَفْتُ أَنْ لا أَضَعَ رِدائی عَنْ ظَهْرِی حَتَّی أَجْمَعَ ما بَینَ اللَّوحَینِ فَما وَضَعْتُ رِدایِ حَتَّی جَمَعْتُ القُرآن (7)؛ وقتی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم رحلت کرد، قسم یاد نمودم که ردا بر دوش نگیرم تا وقتی که قرآن را جمع آوری کنم، و ردا برنگرفتم تا قرآن را تدوین نمودم.»
شایان ذکر است که متن و محتوای قرآن حضرت علی علیه السلام هیچ تفاوتی با قرآن موجود نداشت، تنها تفاوت مصحف آن حضرت با قرآن موجود، در امور زیر بود:
1. سوره ها بر اساس «شأن نزول» ترتیب و تدوین یافته بود؛ مثلاً سوره علق اوّل، سوره مزمّل دوم، سوره مدثّر سوم و...
2. در حاشیه قرآنِ آن حضرت برخی شأن نزول ها، ناسخ و منسوخ ها، محکم و متشابه های قرآن شرح داده شده بود. در این مورد، اصبغ بن نباته از آن حضرت نقل می کند که فرمود:
«إِنّی لأعرِفُ ناسِخَهُ وَ مَنْسُوخَه وَ مُحکَمَه وَ مُتَشابِهَه... أَعْرفُ فیما اَنْزَلَ وَ فی أیِّ یَومٍ وَ فی أَیِّ مَوضِعٍ؛ من به ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، شأن نزول ها، و اینکه کجا و در مورد چه کسی نازل شده اند، آگاهی دارم.»(8)
خلفا و ردّ قرآن علی علیه السلام
همان طور که بیان شد، حضرت علی علیه السلام با آن همه آگاهی هایی که از درون و بیرون قرآن داشت، به تدوین قرآن پرداخت؛ ولی متأسفانه مورد پذیرش واقع نشد. چون، نگارش شأن نزول ها و تفسیر برخی آیات با خواسته خلفای زمان، سازگار نبود!
ابوذر غفاری - صحابه گرامی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم - نقل می کند که علی علیه السلام قرآنش را نزد بزرگانی از مهاجر و انصار برد: «فَلَمَّا فَتَحَهُ اَبُوبکر خَرَجَ فی أَوّلِ صَفْحَةٍ فَتَحَها فَضائِحُ القَومِ فَوَبَثَ عُمَرُ وَ قالَ: یا عَلِیٌّ أَرْدُدْهُ فَلاحاجَةَ لَنا فِیهِ فَأَخَذَهُ عَلِیٌّ وَ انْصَرَفَ (9)؛ وقتی ابوبکر قرآن علی علیه السلام را گشود، در همان صفحه اوّل فضایح و طعن هایی نسبت به برخی مشاهده کرد. لذا عمر از جا پرید و گفت: ما نیازی به این قرآن نداریم برگردان. و امام علی علیه السلام آن را برگرداند.»
و نیز از خلیفه دوم در این مورد نقل شده که گفت:
«اِنَّ عَلیّاً جاءَنا بِالقُرآنِ وَ فِیهِ فَضائِحُ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ؛ علی قرآنی آورد که در آن طعن هایی بر مهاجرین و انصار وجود داشت.»(10)
مدّت نگارش قرآن توسّط علی علیه السلام
در مدّت نگارش و تدوین قرآن به وسیله علی علیه السلام نیز اقوال مختلفی وجود دارد. ابن ندیم نگارش قرآن آن حضرت را سه روز دانسته و می نویسد:
«آن حضرت سوگند یاد کرد که رداء بر دوش نگیرد، مگر آنگاه که قرآن را فراهم آورد. سه روز از خانه بیرون نیامد تا قرآن را جمع کرد.»(11)
علاّمه مجلسی مدّت نگارش آن قرآن را شش ماه دانسته و نقل می کند:
«جَمَعَهُ بَعْدَ مَوْتِ النَّبیّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ»(12).
شایان ذکر است که: تدوین کامل قرآن توسّط حضرت علی علیه السلام چه در مدّت سه روز انجام شده باشد و یا شش ماه، خیلی اهمیّت ندارد؛ مهم آن است که آن حضرت به انجام چنین کاری موفّق شد و دیْن خودش را نسبت به اسلام و قرآن انجام داد. گرچه برخی قرائن بر غیر واقعی بودن نظر ابن ندیم، دلالت می کند.
در اینجا شایسته می نماید که به این سؤال پاسخ داده شود: سرانجام قرآن علی علیه السلام چه شد و اکنون آن مصحف شریف کجاست؟
سرنوشت قرآن علی علیه السلام
همان طوری که قبلاً اشاره شد، حضرت علی علیه السلام قرآن را به ترتیب نزول (مکّی و مدنی بودن سوره ها» و با افزودن شأن نزول ها و تفسیر برخی آیات تدوین کرد و به حضور بزرگان قوم آورد؛ ولی آنها بنا به عللی از پذیرفتن آن خودداری کردند. در آن هنگام فرمود:
«هان! سوگند به خدا! از امروز به بعد، هرگز آن را نخواهید دید، فقط بر من لازم بود که پس از فراهم کردن و جمع نمودن آن، شما را آگاه سازم تا آن را بخوانید.»(13)
از این روایت استفاده می شود که دسترسی افراد عادّی به قرآن آن حضرت امکان پذیر نیست.
با این وجود، از ابن ندیم نقل شده که گفت: «در زمان خود، نزد «ابی یعلی حمزه حسنی» مصحفی دیدم که از آن، اوراقی افتاده بود. این مصحف به خطّ علی علیه السلام نگارش شد(ه بود) که آن را بنوحسن (فرزندان حسن) در طیّ مرور زمان به میراث گرفته بودند.»(14)
در این سخن ابن ندیم، دو اشکال وجود دارد:
1. اینکه ابن ندیم می گوید: «آن مصحف شریف را نزد ابی یعلی دیدم»، با آن سخن حضرت علی علیه السلام که فرمود: «از این به بعد هرگز آن را نخواهید دید»، سازگاری ندارد!
2. نصوص صریحی که از امامان معصوم - بویژه علی علیه السلام - در اختیار داریم، همه گویای آن است که قرآن آن حضرت نباید از خاندان امامان جدا شود؛ چگونه آن مصحف شریف از خاندان امامان بیرون رفت و به دست ابی یعلی رسید؟
در پاسخ باید گفت: شاید علی علیه السلام چندین مرتبه دست به نگارش قرآن زده و آن مصحفی که برای نخستین بار نگاشت و به نزد خلفا برد، همچنان در خاندان امامان به عنوان «میراث امامت» باقی مانده است. به احتمال قوی، مصاحف دیگری هم آن حضرت نگاشته که خارج شدن آن از خاندان امامان و مشاهده دیگران، اشکال ندارد. پرواضح است که وجود چنین مصاحفی در نزد برخی از نوادگانش، از جمله ابی یعلی، اشکال ندارد. اکنون از آن مصحفی که ابن ندیم در نزد ابی یعلی دیده، اثری نمانده است.
با این بیان، مصاحف منسوب به علی علیه السلام که اکنون وجود دارند، قابل توجیه و پذیرش است. در صورتی که بتوانیم این مصاحف را ثابت کنیم که از حضرت علی علیه السلام است، باید بگوییم که هیچ یک از آنها، آن مصحفی که حضرت دیدنش را نفی کرد، نیست؛ و ممکن است نگارش های بعدی آن حضرت باشد.
قرآن علی علیه السلام، میراث امامت
سرنوشت نخستین مصحف علی علیه السلام هنوز کاملاً برای ما روشن نیست. تنها راهنمای ما در این مورد که فرجام آن مصحف شریف چه شد؟ روایات است. روایات، قرآن علی علیه السلام را به عنوان «میراث امامت» دانسته و آن را اکنون در اختیار حضرت صاحب الامرعلیه السلام می دانند. روایات زیر، بر این نکته تأکید دارند:
1. حضرت علی علیه السلام در گفت وگویی که با طلحه انجام می دهد، بعد از آنکه قرآن موجود را مورد تأیید قرار می دهد و طلحه و دیگران را به پیروی از آن فرا می خواند، می افزاید:
«... أَمَرَنی رَسُولُ اللهِ أَنْ أَدْفَعَهُ اِلی وَصیّی وَ أَولَی النَّاسِ بَعْدی بِالنَّاسِ ابْنِی الْحَسَن ثُمَّ یَدْفَعَهُ ابْنِی الحَسَنُ إِلَی ابْنی الْحُسَینِ ثُمَّ یَصیرُ واحِداً بَعدَ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ الحُسَینِ حَتَّی یَرِدَ آخِرُهُمْ عَلی رَسُولِ اللهِ...(15)؛ رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به من فرموده تا قرآنی که جمع آوری نمودم را نزد برترین و سزاوارترین انسان بعد از خودم برای زمامداری مسلمانان، که فرزندم حسن باشد، تحویل دهم. او نیز به حسین تحویل دهد و در نزد اوصیا، یکی پس از دیگری، قرار گیرد تا آخرین آنها به رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم برگرداند...»
2. کلینی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود:
هنگامی که قائم علیه السلام قیام کند، کتاب خدا را در حدّ واقعی آن خواهد خواند و مصحفی که علی علیه السلام نوشته بود را، ارائه خواهد داد.»(16)
از این روایات استفاده می شود که قرآن علی علیه السلام، به عنوان یک «میراث ماندگار»، در اختیار امامان بعد از آن حضرت قرار می گرفت و هر امامی آن را به امام بعدی تحویل می داد و به صورت امانت، در نزد آنان نگهداری می شد.
مصاحف منسوب به علی علیه السلام
مصاحفی در نقاط مختلف جهان وجود دارد که منسوب به علی علیه السلام است. معرّفی اجمالی و ذکر محلّ نگهداری آنها خالی از لطف نیست:
1. کتابخانه ای در نجف اشرف
ابوعبدالله زنجانی می نویسد:
«من در ذی حجّه سال 1353 ق. در کتابخانه امیرالمؤمنین نجف، قرآنی را به خطّ کوفی دیدم که در پایان آن آمده است: «کَتَبَهُ عَلیُّ بْنِ أبیطالِبٍ فی سَنَةِ أَرْبَعینَ مِنَ الْهِجْرَةِ؛ این قرآن را علی علیه السلام در سال چهلم هجری نوشته است.»
وی سپس می افزاید:
«چون کلمه «ابو» و «ابی» در شیوه نگارش کوفی، همانند یکدیگر نوشته می شود، افرادی که به خطّ کوفی آشنایی کافی نداشتند، پایان این مصحف را به صورت «کتبه علی بن ابیطالب...» خواندند.»(17)
لازم به ذکر است که این قرآن بر روی پوست آهو و با مشخّصات املایی «ابوالأسود» نگاشته شده و مربوط به قرن سوم است. در تصویر شماره 1 که مربوط به این قرآن است، می خوانیم:
«بسم الله الرّحمن الرّحیم والسّماء ذات البروج والیوم الموعود و شاهد...»
2. موزه ایران باستان
نسخه ای از قرآن منسوب به علی علیه السلام در موزه ایران باستان، نگهداری می شود. در پایان آن چنین می خوانیم: «کَتَبَهُ وَ ذَهَبَهُ عَلیُّ بْنِ أبیطالِبٍ». این قرآن بر روی پوست، به خطّ کوفی نوشته شده که فاقد تاریخ نگارش است.
سیّد محمّد باقر حجّتی، در مورد این قرآن می نویسد:
«اگر این نسخه واقعاً از علی بن ابیطالب علیه السلام باشد، هیچ نسخه قرآن، قدیمی تر از آن وجود نخواهد داشت؛ ولی این انتساب، بسیار بعید است. زیرا در این نسخه نقطه های اعراب به کار رفته و تزئیناتی در آن دیده می شود که آن را به قرن های سوم و چهارم مربوط می سازد و مسلّماً از علی بن ابیطالب علیه السلام نیست؛ بلکه آن را یک نویسنده ایرانی، شاید از روی نسخه منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام استنساخ و کپیه کرده است و شامل 154 صفحه است.»(18) این نسخه در قطع 5/23 * 34 سانتیمتر می باشد.
3. موزه آستان قدس رضوی
قرآنی منسوب به علی علیه السلام در موزه آستان قدس رضوی است که از سوره هود آغاز و تا پایان سوره کهف ادامه دارد. این قرآن به خطّ کوفی و روی پوست آهو نوشته شده و در پایان آن، عبارت: «کَتَبَهُ عَلیُّ بْنِ أبیطالِبٍ» دیده می شود. مشخّصات املایی ابوالأسود و تزئینات موجود در آن، این قرآن را به قرن سوم پیوند می دهد. در هر صفحه این قرآن 15 سطر گنجانده شده است.
این نسخه قبلاً 69 و اکنون دارای 68 برگ، به قطع بیاضی و به اندازه 2/32 * 5/23 سانتیمتر می باشد.
این نسخه در موزه قرآن آستان قدس رضوی در ویترین شماره 10 نگهداری می شود.
4. کتابخانه سلطنتی سابق تهران
نسخه ای از قرآن در کتابخانه سلطنتی سابق تهران در 17 برگ، روی پوست و با خطّ کوفی موجود است که منسوب به حضرت علی علیه السلام است. این قرآن نیز با داشتن ویژگی های املایی ابوالأسود، نمی تواند مصحف آن حضرت باشد.
در مورد سایر قرآن های منسوب به علی علیه السلام یکی از پژوهشگران چنین می نویسد:
«شاید نسخه های دیگری از قرآن منسوب به علی علیه السلام در کنار و گوشه دنیا موجود باشد، ولی آنچه از نسخه ها[یی ] که دیده شد، با دلائل علمی و تاریخی نمی توان به عنوان مصحف دستخطّ امیرالمؤمنین علی علیه السلام تلقّی گردد.»(19)
قرآن منسوب به امام مجتبی علیه السلام
این قرآن به خطّ کوفی، روی پوست آهو و در قرن سوم نگاشته شده و از اوّل جزء 23 تا پایان جزء 25 را در بر دارد. در صفحه اوّل آن وقفنامه شاه عباس ماضی و با خطّ و امضای شیخ بهائی قرار دارد:
«این جزء قرآن مجید را که به خطّ شریف حضرت امام همام سبط الرّسول و قرّة عین الوصی والبتول ابی محمّدالحسن علیه الصّلوة والسّلام است، وقف نمود بر روضه مقدّسه منوّره مطهّره سدره مرتبه رضیّه رضویّه علی صاحبها الف الف سلام و تحیّة حرّره الدّاعی بهاءالدّین محمّد العاملی.»
شایان ذکر است که در هر صفحه این قرآن 7 سطر قرار داده شده است. در صفحه آخر آن، عبارتِ «کَتَبَهُ حَسَنُ بْنِ عَلیّ ابْنِ أبیطالِبِ فی سَنَةِ إحْدی وَ أرْبَعینَ» به چشم می خورد.
این قرآن در ابعاد 5 / 6 × 5 / 12 سانتیمتر و جلد نوساز آن در اندازه 5/16 × 7/11 سانتیمتر است که در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام حسین علیه السلام
این قرآن به خطّ کوفی و بر روی پوست آهو نگاشته شده که متعلّق به قرن سوم است. این قرآن تنها جزء 16 از یک سی پاره می باشد. در هر صفحه آن 7 سطر با اعراب و اعجام گنجانده شده و اندازه آن 5 / 6 × 12 سانتیمتر می باشد. در صفحه آخر آن، عبارت «کَتَبَهُ حُسَیْنُ بْنِ عَلّی» نگاشته شده است. واقف این قرآن، مجهول و در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام سجّادعلیه السلام
این قرآن از آیه 180 سوره بقره تا سوره ناس - آخرین سوره قرآن - را شامل می شود. خطّ آن کوفی و بر روی پوست آهو نگاشته شده و متعلّق به قرن سوم می باشد. در هر صفحه آن 16 سطر با اعراب و اعجام و به فاصله هر 10 آیه، یک ستاره (*) نقش بسته است. در پایان آن، بعد از سوره ناس، عبارت «قَولُهُ الْحَقّ وَ لَهُ الْمُلْکُ انّ اللهَ لایُخْلِفُ الْمَعادَ، کَتَبَهُ الْمُنْتَظِرُ بِوَعْدِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلیِّ بْنِ أبیطالِب» نگاشته شده است.
این نسخه در قطع بیاضی و به اندازه 6/9 * 5/15 سانتیمتر می باشد که دارای 369 برگ است. واقف آن، نامعلوم و در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام صادق علیه السلام
این نسخه به احتمال قوی به صورت کامل تدوین شده و تعداد سوره های آن به یکصد و سیزده سوره می رسیده است. سوره توبه در این قرآن، قبل از سوره مائده قرار داشته و ترتیب نگارش سوره ها به ترتیب نزول آنها بوده است.(20)
این قرآن که با نقطه و اعراب مزیّن است، در «دارالفنّ الاسلامی» قاهره نگهداری می شود.
قرآن منسوب به امام رضاعلیه السلام
این قرآن شامل سوره های نور، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمن، فصّلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید می باشد. خطّ آن کوفی و در قرن سوم با اعراب،اعجام، شدّ، مدّ، تنوین و همزه، نگارش یافته است.
آیه 60 سوره نور «بزینة و ان یستعفف» اوّلین و آیه 5 سوره حدید «وَ هُوَ مَعَکُمْ أیْنَ ما کُنْتُمْ» آخرین آیه نگاشته شده در آن می باشد.
در هر صفحه آن 16 سطر جای گرفته و مجموع صفحات آن به 27 برگ می رسد.
قطع آن بیاضی و در اندازه 25 × 7 / 17 سانتیمتر می باشد. در صفحه دوم آن که پایان سوره نور است، عبارت «کَتَبَهُ عَلیُّ بْنِ مُوسی » خودنمایی می کند. آیةالله العظمی میلانی در بالای صفحه 18 آن چنین مرقوم داشته اند:
«بسمه جلّ اسمائه، هذه سبعة و عشرون ورقاً من القرآن المجید المعنونة بأنّها خطّ مولانا الامام علیّ بن موسی الرّضا صلوات الله و سلامه علیه، و قد کانت فی النّجف الاشرف فی بیت العلاّمة النّحریر الحجّة الشّیخ عبدالحسین الامینی، صاحب کتاب الغدیر دامّت ایّامه لأجل ان تنتقل الی مکتبة الامام علیه آلاف التّحیّة والسّلام، محمّد هادی الحسینی المیلانی، جمادی الثّانیّة 1367.»
این قرآن نیز در موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می شود.(21)
قرآن منسوب به امام عسکری علیه السلام
این قرآن شریف روی پوست و به خطّ کوفی نگاشته شده است. قطع آن وزیری کوچک و بیاضی است که دارای 324 ورق، در ابعاد 17 * 5/23 سانتیمتر می باشد.
این اثر ارزشمند در دوره صفویه به آستانه مقدّسه حضرت معصومه علیها السلام وقف شده و به شماره 1204 به ثبت رسیده است.(22)
پی نوشت ها:
________________________________________
1. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سید محمّدباقر حجّتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، تهران، 1375 ش، ص 212.
2. امّی معانی مختلفی دارد، نداشتن سواد نوشتاری، یکی از آن معانی می باشد.
3. برای آگاهی بیشتر، ر.ک: همان، ص 212 - 201؛ پژوهشی در علوم قرآن، حبیب الله احمدی، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اوّل، قم، 1376 ش، ص 83 - 84 و منابع دیگر.
4. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسّسة الوفاء، بیروت، 1404 ق، ج 89، ص 48.
5. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 386، به نقل از الاتقان، ج 1، ص 99.
6. پژوهشی در علوم قرآن، ص 98.
7. بحارالانوار، ج 89، ص 53.
8. تلخیص التمهید، محمدهادی معرفت، مرکز مدیریت حوزه علمیه، چاپ چهارم، قم، 1415 ق، ج 1، ص 125.
9. بحارالانوار، ج 89، ص 43.
10. همان، ص 42.
11. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 386، به نقل از الفهرست، ابن ندیم، ج 1، ص 41 و 42.
12. بحارالانوار، ج 89، ص 51.
13. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 387.
14. تلخیص التمهید، ج 1، ص 128؛ پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 391، به نقل از الفهرست، ج 1، ص 41 و 42.
15. بحارالانوار، ج 89، ص 42.
16. اصول کافی (8 جلدی)، ثقةالاسلام کلینی، چاپ دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ش، ج 2، ص 633، ح 23.
17. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 411.
18. همان، ص 417.
19. همان، ص 413.
20. همان، ص 399.
21. تصاویر مصاحف امامان(ع) از کتاب ارزشمند «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» کپی شده است، بدین وسیله از نویسنده گرامی آن تشکّر می شود.
22. برای اطلاعات بیشر، ر.ک: مجله فرهنگ کوثر، ش 60، مقاله جناب آقای بهزاد یوسف زاده، ص 103 و 107.
تبلیغات
