صله ارحام در قرآن و سنت

یکى از سنتهاى شایسته، که در اسلام بسیار مورد توجه است و در ماه مبارک رمضان (1) و ایام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و دید و بازدید اقوام و آشنایان است.
عزت و قدرت و پیروزى یک ملت در سایه وحدت و همدلى است. پیوند با خویشان و انس و الفت‏با آنها منشا بیشتر همبستگى‏هاست. ایام نوروز، با تعطیل شدن اکثر مشاغل و اداره‏ها، فرصت‏خوبى براى دید و بازدیدهاى فامیلى و گرم کردن این کانون وحدت فراهم مى‏آید.
صله ارحام در قرآن
خداوند ما را به صله ارحام بسیار سفارش کرده است. در قرآن‏کریم مى‏خوانیم:
«... واتقوا الله الذى تساءلون به والارحام ان الله کان علیکم‏رقیبا» (2)
و بترسید از خدایى که به نام او از یکدیگر مى‏پرسید.(همگى به عظمت او اعتراف مى‏کنید و هرگاه مى‏خواهید از یکدیگرچیزى بپرسید و بگیرید، نام مقدس او را مطرح مى‏کنید و مى‏گوییدتو را به خدا ...) و از خویشاوندان بهراسید. (که مبادا قطع‏رابطه کنید) همانا خداوند رقیب (و مراقب) شماست. (3)
«والذین‏یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون الحساب... اولئک لهم عقبى الدار» (4)
(عاقلان کسانى هستند) که آنچه‏خداوند متعال امر به پیوند آن کرده (مانند صله رحم و دوستى‏پدر و مادر و محبت اهل ایمان) اطاعت مى‏کنند و از خدا مى‏ترسندو از سختى هنگام حساب مى‏اندیشند ... اینها در عاقبت جایگاهى‏نیکو دارند.
«فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فى‏الارض و تقطعوا ارحامکم‏اولئک الذین لعنهم الله فآصمهم و اعمى ابصار هم‏» (5)
آیا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانید، یا درزمین فساد و قطع رحم کنید، بازهم امید (نجات) دارید.
همین‏منافقان هستند که خدا آنها را لعن کرده، گوش و چشمشان را کر وکور گردانیده است.
صله ارحام در روایات
آنچه از آیات و روایات استفاده مى‏شود، این است که‏صله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مى‏شود.
قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دورشمرده است. امام سجاد(ع) فرمود: «... از همنشینى با کسى که‏از خویشانش بریده است‏بپرهیز.»
چنانکه من یافتم چنین فردى درسه جاى قرآن مورد لعنت واقع شده است:
1- سوره بقره، آیه 25 ...
2- سوره رعد، آیه‏26...
3- سوره محمد، آیات 24 و 25 ... (6)
امام صادق(ع) فرمود: از «خالقه‏» (7) بپرهیزید; زیرا انسان رانابود مى‏سازد.راوى پرسید: «خالقه‏» چیست؟
امام فرمود: قطع رحم. (8)
امام باقر(ع) مى‏فرماید: رسول خدا(ص)فرمود: به حاضران و غایبان امتم و کسانى که هنوز به دنیانیامده‏اند تا روز قیامت، سفارش مى‏کنم با خویشان خود بپیوندند،هرچند میان ایشان به اندازه یک سال راه رفتن فاصله باشد.همانا صله ارحام از امورى است که خداى متعال آن را بخشى ازدین قرار داده است. (9)
طلحه بن زید از امام صادق(ع) چنین نقل‏کرده است: مردى از قبیله «خثعم‏»خدمت رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: برترین چیز در اسلام چیست؟
فرمود: ایمان به خداوند.
پرسید: بعد از آن چیست؟
پاسخ داد: صله رحم.
عرض کرد: بعد از آن چیست؟
فرمود: امر به معروف و نهى از منکر.
پرسید: مبغوض ترین اعمال نزد خداوند کدام است ؟
پاسخ داد: براى خدا شریک قرار دادن.
عرض کرد: پس از آن کدام است؟
فرمود: گسستن از خویشاوندان.
پرسید: پس از آن چیست؟
پاسخ داد: به بدیها دستور دادن و از خوبیها نهى کردن. (10)
ارزش پیوند با خویشان
پیامبراکرم(ص) فرمود: کسى که با جان و مال در راه صله رحم‏اقدام مى‏کند، خداوند متعال اجر صد شهید در نامه اعمالش‏مى‏نویسد. و در برابر هر قدمى که در این راه بر مى‏دارد، چهل‏هزار حسنه برایش ثبت مى‏کند و چهل هزار گناه از او محومى‏گرداند و او را چهل هزار درجه بالا برد; و مانند این است که‏صد سال با صبر و استقامت‏خداى را بندگى کرده است. (11)
پیامبراکرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر وارتباط با برادران دینى بیست‏برابر و پیوند با خویشان بیست وچهار برابر. (12)
على بن ابى‏حمزه که از اصحاب امام صادق(ع) و امام‏کاظم(ع) است مى‏گوید: از امام(ع) پرسیدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مى‏آورد و صدقه‏مى‏دهد. حکم آن چیست؟
امام(ع) فرمود: اشکالى ندارد. بلکه درقبال این اعمالى که براى آنها انجام مى‏دهد، دو پاداش دریافت‏مى‏کند.
1- پاداش اعمالى که براى آنها انجام داده.
2- پاداش صله رحمى که به این وسیله تحقق بخشیده است.
شناختن ارحام
پرسش اصلى در این بحث این است: ارحام و اقوام چه کسانى هستند;پیوند با آنها چگونه بر قرار مى‏شود; و قطع رحم با چه کارى‏تحقق مى‏یابد؟
در مرحله بعد باید تحقیق کرد که وظیفه ما در برابر برخى ازاقوام چیست؟
در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام‏» ذکرنشده و مراد از «ارحام‏» معناى «عرفى‏» (14) آن است; یعنى مطلق‏نزدیکان و بستگان. بنابراین خویشاوندان پدرى و مادرى را هرچندبا چند واسطه باشد، شامل مى‏شود و فرزندان و خویشان آنها رانیز در بر مى‏گیرد. (15)
برقرارى پیوند
در اسلام براى چیزهایى که سبب پیوند با خویشان مى‏گردد، حد خاصى‏تعیین نشده; بلکه به فهم عمومى بستگى دارد. در عادات و سنتهاى‏مردم نزدیک یا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممکن است عملى‏نسبت‏به یکى از نزدیکان پیوند به شمار آید، اما نسبت‏به دیگرى‏که نزدیکتر است، قطع رابطه باشد. در موارد تردید، باید جانب‏احتیاط را مراعات کرد تا مبادا مرتکب گناه کبیره قطع رحم‏شویم.
پیامبر گرامى اسلام(ص) مى‏فرماید: «پیوند با خویشان را حفظکنید، هرچند با سلام کردن باشد.» (16)
کمترین چیزى که به وسیله آن‏این پیوند بر قرار مى‏شود، رفت و آمد و سلام کردن است. اما دربعضى از موارد اکتفا به این مقدار کافى نیست; براى مثال اگریکى از اقوام فقیر باشد و دیگرى ثروتمند، صله رحم به وسیله‏کمک‏هاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مى‏یابد; و اگر هیچ توجهى‏به مشکلات اقوام نداشته باشد; قطع رحم کرده است. در نتیجه تحقق‏صله رحم به اوضاع و احوال و موقعیت و زمان بستگى دارد. هدیه‏دادن، دلجویى کردن، دید و باز دید، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقیر نکردن، عیادت هنگام بیمارى، شرکت در مجالس شادى و غم،پذیرفتن دعوت در اعیاد و میهمانیها و هر کارى که سبب مى‏شودمردم بگویند اینان ارتباط خانوادگى شایسته‏اى دارند، سبب تحقق‏صله رحم است.
قهر کردن، جواب سلام ندادن، ترش رویى، شرکت نکردن در محافل،کمک نکردن در گرفتاریها، گله‏هاى نا به جا و امثال آن به قطع‏رحم و گسستن پیوند مى‏انجامد.
امام صادق(ع) مى‏فرماید: پیوند باخویشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ کن. برترین چیزى که‏این پیوند را نگه مى‏دارد، خود دارى از آزار بستگان است. صله‏رحم مرگ را به تاءخیر مى‏اندازد. محبوبیت‏به وجود مى‏آورد. (17)
نیکى به خویشان در مقابل بدى آنها
چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه کنند، باز هم جدا شدن و قطع‏ارتباط با آنها جایز نیست. امیرمومنان(ع) مى‏فرماید: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم‏» (18)
با ارحام ارتباط داشته باشید،هرچند آنها از شما بریده باشند.
مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شکوه کرد. حضرت فرمود:خشم خود را فرو ببر. (و به آنها نیکى کن)
عرض کرد: آنها با من‏چنین و چنان مى‏کنند. (و رعایت‏حالم را نمى‏کنند) حضرت فرمود:آیا توهم مى‏خواهى مثل آنها قطع رحم کنى و به آنها احسان‏نکنى؟!
اگر چنین کنى، خداوند متعال (در دنیا و آخرت) نظرلطفش‏را از شما بر مى‏دارد. (19)
داود رقى مى‏گوید: خدمت امام صادق(ع)نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنج‏شنبه که اعمال شما(شیعیان) بر من عرضه شد، در میان کارهاى تو عملى مرا خوشحال‏کرد و آن این بود که تو نسبت‏به پسرعمویت صله رحم انجام دادى. همانا این پیوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزدیک شدن‏مرگ اوست.
داود رقى مى‏گوید: پسر عمویى داشتم که معاند و خبیث‏بود. متوجه شدم در گرفتارى و پریشانى است. پیش از آنکه به سوى‏مکه حرکت کنم، مقدارى پول برایش فرستادم تا زندگى‏اش تاءمین‏شود. چون به مدینه آمدم، امام صادق(ع) این چنین مرا با خبرساخت. (20)
آثار صله رحم
پیامبر گرامى اسلام(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) براى‏صله رحم آثار و فواید بسیار ذکر کرده‏اند. بخشى از آن عبارت‏است از:
1- محبوبیت نزد خداوند.
2- بهره‏مند شدن از پشتیبانى خداوند.
3- افزایش روزى.
4- طول عمر.
5- ورود به بهشت.
6- برطرف شدن فقر و بیچارگى.
7- آباد شدن شهرها.
8- آسان شدن حساب در قیامت و پاک شدن از گناه.
9- نجات از مرگهاى ناهنجار.
10- محبوبیت در خانواده و...;
بعضى از روایاتى که در آنها به‏این آثار اشاره شده چنین است:
1- پیامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر کس براى من یک چیز راضمانت کند من براى او چهار چیز را ضمانت‏خواهم کرد. صله رحم‏انجام دهد. خداوند او را دوست دارد; روزى‏اش را توسعه مى‏دهد;عمرش را طولانى مى‏سازد و او را در بهشتى که وعده داده واردمى‏کند. (21)
2 پیامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مى‏سازد وعمرها را طولانى مى‏کند، هر چند اهلش از نیکان نباشند. (22)
3- عبدالله بن طلحه مى‏گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود:
شخصى خدمت پیامبراکرم(ص) آمد و عرض کرد: خویشانى دارم که من‏با آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مى‏آزارند; قصد دارم ازآنها جدا شوم.
حضرت فرمود: هرکس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نکن; هرکس‏از تو برید و جدا شد، تو با او قطع رابطه نکن و هرکس به توستم کرد، عفوش کن.
اگر چنین کردى، خداوند عزوجل پشتیبانت‏خواهد بود. (23)
امام‏صادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نیکو، آدم را سخاوتمند و نفس‏را پاکیزه مى‏سازد. (24)
آن حضرت همچنین فرمود: صله رحم، مرگ را به‏تاءخیر مى‏اندازد; سبب دوستى درخانواده مى‏گردد; حساب قیامت راآسان مى‏کند و از گناهان آدمى مى‏کاهد. پس با خویشان خود پیوندبر قرار کنید و به برادرانتان نیکى کنید، هرچند با خوب سلام‏کردن و جواب سلام دادن باشد. (25)
پى‏نوشتها:
1- پیامبر اکرم (ص) در جمعه آخر ماه شعبان در خطبه معروف خویش فرمود:«... و صلوا ارحامکم‏» با خویشان خود پیوند برقرار سازید.
2- سوره نساء، آیه 1.
3- تفسیر نور، محسن قرائتى، ج 2، ص 273.
4- سوره رعد، آیه 21 و 22.
5- سوره محمد، آیه 22 و 23.
6- گناهان کبیره، شهید دستغیب، ج 1، ص 157، ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 455.
7- خالقه از ریشه‏« خلق‏» به معناى کندن یا از ریشه برکندن است.
8- ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 46.
9- گناهان کبیره، ج 1، ص 164، اصول کافى، ج 2، ص 120.
10- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 11، ص 396، حدیث 11.
11- وسائل الشیعه، ج 6، ص 286، صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهرى خرم آبادى، ص 79.
12- وسائل الشیعه، ج 11، ص 546.
13- صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهرى خرم آبادى، ص 44.
14- عرفى، یعنى فهم عمومى و عرف یعنى مردم، یا عموم مردم، یا فهم عموم مردم.
15- جمعى از علما و فقهاى بزرگوار چون شیخ طوسى(ره) در کتاب خلاف و مبسوط و ابن ادریس در سرائر، علامه مجلسى در بحار الانوار و... این نظریه را اختیار کرده‏اند. شهید ثانى( زین الدین الجبعى العاملى 911 - 965 ه ق) مى‏فرماید: اصحاب در اینکه مراد از قرابت و ارحام چه کسانى است؟ نظرهاى مختلفى دارند. چون در شناخت آن نص و روایت‏خاصى وارد نشده است، ولى اکثر اصحاب معتقدند که شناخت ارحام و اقارب بستگى به نظر عرف دارد.( صلة الرحم و قطیعتها، ص 85)
16- بحار الانوار، ج 74، ص 111.
17- صلة الرحم و قطیعتها، ص 48.
18- وسائل الشیعه، ج 11، ص 175.
19-ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 48.
20- بحار الانوار، ج 74، ص 93.
21- همان، ص 94.
22- همان.
23- همان، ص 100.
24- همان، ص 114.
25- همان، ص 94.