مطالعه تطبیقی نقوش آبگینه دوران سلجوقی ایران با فاطمیان مصر در سده های 5 و 6 هجری قمری (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

آبگینهسازی ازجمله هنرهای مهم و روبهرشد در دوران اسلامی بوده است. این هنر در دوران سلجوقیان ایران و همزمان با آن در دوران فاطمیان مصر، تجلیگاه چنان ابتکارات بیبدیلی است که عصر شکوهمند تاریخ شیشهگری اسلامی در هر دو سرزمین محسوب میگردد. علاوهبر همزمانی این دو دوران، وجود روابط اقتصادی و فرهنگی بین دو ملت فرض وجود تأثیر و تأثرات را در هنر آبگینهسازی هرچه بیشتر به ذهن متبادر میکند. ازاینرو چنین سؤالی مطرح میگردد که به چه میزان تشابهات میان آثار شیشهای این دو سرزمین وجود دارد و کدامین مؤلفه ها میتوانند راهگشای تفکیک و شناسایی آثار این دو سرزمین باشند. آیا نقوش روی آبگینه ها میتواند بهعنوان یکی از گزینه ها موردِتوجه و استناد باشد و وجوه تفاوت و شباهت در نقوش آثار آبگینه فاطمیان و سلجوقیان کدام است. ازاینرو هدف پژوهش حاضر، شناسایی وجوه اشتراک و افتراق نقوش آثار شیشهای در دوران سلجوقیان و فاطمیان بهمنظور دستیابی به مؤلفه هایی در شناخت و تفکیک آبگینه ایران و مصر است. بههمین منظور، نمونه هایی از آثار شیشهای متعلق به این دو سرزمین در زمان حکمرانی سلجوقیان و فاطمیان طی سده های 5 و6 هجری قمری، انتخاب و بررسی شد. این تحقیق، بهروش تطبیقی- تاریخی با استناد به منابع کتابخانهای همراه با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام شده است.درنهایت، نتیجه بررسیهای انجامشده نشان داد که تا قبل از این دوران، کمتر از نقوش روی آثار شیشهای استفاده میشد. وجه مشترک حضور روح اسلامی بر هنر این سرزمینها سبب پیدایی نقوشی نوشتاری چون دعا برای صاحبظرف، نام هنرمند و سفارشدهنده روی آثار شیشهای گردیده است. همچنین، تشابهات فرم و نقشمایه های تزئینات نمایانگر تأثیرات متقابل بین صنعت شیشه در دو سرزمین است. باوجود همه وجوه اشتراک، در مواردی تمایزات محسوسی وجود دارد که درنتیجه ویژگیهای متفاوت سرزمینها بهوجود آمده است.