نفس و تأثیر شناخت آن

یکی از نعمت‌هایی که خداوند متعال در اختیار انسان قرار داده است،نفس می‌باشد.چنانکه می‌دانیم،که دارای دو بخش می‌باشد ، بخش اول بدن اوست که ظاهری است و توسط حواس پنجگانه قابل درک است و بخش دوم آن، غیبی است و آن نفس است که از عالم غیب و ملکوت است.
نفس انسان دارای درجات و مقدماتی می‌باشد و هر یک از این درجات برای خود دارای یاورانی هستند.دسته اول،یاوران عقلانی و رحمانی هستند که نفس را و سرانجام انسان را به سعادت و خوشبختی می‌رسانند، و دسته دوم، یاوران شیطانی و جهلانی هستند نفس را به شقاوت و بدبختی و جهنم می‌رسانند.در همه حال بین این دو دسته جنگ و جدال است،اگر یاوران رحمانی و عقلانی پیروز شوند، انسان سعادتمند شده و به بهشت می‌رود، در غیر این صورت انسان جهنمی خواهد شد.
انسان دارای دو بعد حیوانی و الهی است.بعد حیوانی آن نفس اماره است، و بعد الهی دارای مراتبی می‌باشد، که ابتدا نفس لوامه و بعد مطمئنه نام دارد.پایین‌ترین مرتبه نفس،نفس اماره بالسوء است که مربوط به حالت نقص نفس است و مرحله‌ای است که انسان از درون میل به کج روی و افراط و تفریط در امور زندگی ،و گرایش نفس اماره همان خود طبیعی است که تحت تاثیر غرایز قرار گرفته و بدون تسلیم شدن به روح ملکوتی یا قیافه عالی نفس(خود انسان) طالب اشباع بدون قید و شرط می‌شود.
مرتبه دوم نفس که مربوط به نفوس در حال کمال و خود ساخته است، نفس لوامه است.نفس لوامه، همان وجدان اخلاقی است و کار آن قبل از انجام عمل خیر و نیک،تشویق، در حین عمل، ترغیب و بعد از آن، تحسین است.اما نقش نفس لوامه قبل از انجام کار بد و شر،تهدید، در حین عمل،جلوگیری و بعد از آن،سرزنش است.
مرتبه سوم نفس(مرتبه کمال نفس آدمی) نفس مطمئنه است.انسان با رسیدن به نفس مطمئنه،کمال و سعادت و آرامش حقیقی زندگی خود را پیدا می‌کند.و صاحب نفس راضیه و مرضیه می‌شود.
مولای متقیان حضرت علی (ع) می‌فرماید:«المؤمن …مخالف لهواه؛از نشانه‌های مؤمن مخالفت با هوای نفس و کنترل آن است.
صفات و تمایلات نفس اماره
1.راحت طلبی و سختی گریزی:یکی از تمایلات نفس اماره، راحت طلبی و سختی گریزی است.به دنبال آرامش‌ها و راحتی‌ها است،از هر نوع سختی گریزان است،مثلاً زمانیکه برای ادای نماز شب از رختخواب بیرون می‌آییم نفس اماره است که به ما می‌گوید، کمی هم استراحت کن بعد. نفس اماره همیشه انسان را ترغیب و تشویق به تن پروری و راحت طلبی کرده و در نتیجه باعث می‌شود که انسان بعضی کمالات را از دست بدهد.
2.لذت خواه بودن:از دیگر صفات نفس اماره، لذت خواه بودن است.نفس اماره همیشه به دنبال لذت‌ها و خوشی‌های زود گذر دنیاست.همیشه به دنبال این است که از هر چیزی لذت آن را بدست بیاورد.مثلاً در مورد لذت عبادت کردن و لذت خوابیدن، لذت خوابیدن را ترجیح می‌دهد.
3.سیری ناپذیری:از دیگر صفات نفس اماره سیری ناپذیر بودن است.یعنی از انجام کاری که مطابق و موافق میلش باشد (کار زشت) سیر نمی‌شود و همیشه به دنبال آن است.مثلاً زمانی که از آزار دادن مردم لذت می‌برد،به انجام یکباره و دوباره آن راضی نشده و باز می‌خواهد که آن را انجام دهد.
4.حیله گری و نیرنگ بازی:حیله گر بودن و نیرنگ بازی از دیگر صفات نفس اماره است.نفس اماره همواره در کمین انسان نشسته تا فرصتی بدست آورده و او را از حق بدر بکند.
5.توجیه گر بودن:زمانی که نفس اماره بالسوء انسان را به انجام کاری زشت تشویق می‌کندو فرد بعد از انجام کار زشت،پی به کار بد خود برده و عذاب وجدان پیدا می‌کند،نفس اماره در صدد توجیه کردن کار بد برای انسان است و سعی می‌کند زشتی و قباحت کار را نزد فرد از بین ببرد.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:لغزش‌های مسلمانان را نجویید هر کس که لغزش‌های برادرش را پی جوید، خداوند لغزش‌های او را پیگیری می‌کند.و هر که را که خداوند پی‌جویی کند، رسوایش سازد،هر چند در اندرون خانه خود باشد.
6.تنبل و کسل بودن: همان‌طور که از نام نفس اماره بالسوء برمی‌آید، دعوت کننده انسان به سوی کارهای زشت است و در هنگام مواجهه با کارهای خوب و نیک،روحیه تنبلی و کسلی به فرد می‌دهد.مثلاً زمانی که انسان می‌خواهد کارش را زود شروع کند، به او متذکر می‌شود که الان زود است.بعداً شروع کن.
خطرات نفس
1.تسلط بر عقل و مانع شدن از بکار گیری صحیح عقل:اگر انسان به دستورات و اوامر نفس اماره خود عمل کند و آن را پیشوا و رهبر خود قرار دهد، عمل کردن به دستورات آن مانع کارکرد درست و صحیح عقل شده،نفس اماره بر عقل غلبه کرده و مانع تعقل و تفکر آن شده و زمام تمام کارها را بدست می‌گیرد.اگر انسان خود را گرفتار نفس اماره بکند، در زندگی هیچ گونه کمال و ترقی برایش حاصل نمی شود.علایق جسمانی و تعلقات نفس اماره فقط او را حکم به خوشی و لذت می‌کنند و در نتیجه او نمی‌تواند از کارکردهای عقل خود استفاده بکند.
امام علی (ع) می‌فرماید:خرد و شهرت دو دشمنند، یاور خرد،دانش است و آراینده شهوت، هوس.میان این دو بر سر نفس کشمکش است و هر کدام چیره شود ، نفس در جانب او قرار می‌گیرد.
2.موجب دنیا زدگی انسان واماندگی او از سیر:وابسته بودن انسان به نفس اماره و پیروی از اوامر آن موجب عقب ماندگی انسان از سیر و صعود معنوی می شود.زمانی که نفس اماره ما را امر به بدی می‌کند و ما در مقام اطاعت از آن هستیم، روح ما و جسم ما تابع دستورات آن شده و باعث می‌شود که روح، تنبل و کسل شده و از سیر معنوی و رسیدن به کمالات باز ماند،و چون نفس اماره ما را دعوت به مادیات می‌کند، فرد وابسته به دنیا شده و از معنویات و پرداختن به آنها باز می‌ماند.
مولی الموحدین حضرت علی (ع) می‌فرماید:محبت دنیا عقل را فاسد می‌کند و گوش دل را ازشنیدن مطالب حکیمانه ناشنوا می‌سازد.
3.موجب غفلت و عواقب خطرناک آن:اگر انسان بدون در نظر گرفتن عقل و فطرت خود، تمام دستورات نفس اماره بالسوء را بدون چون و چرا قبول کند،از یاد خدا غافل می‌شود،غافل شدن از یاد خدا نیز ضررها و زیان‌های جبران ناپذیری را در پی خواهد‌داشت.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:غافل ترین مردم کسی است که از دگرگونی احوال دنیا پند نگیرد.
4.موجب جهل و عواقب خطرناک آن:اگر انسان بدون دلیل و منطق، بدون تفکر و تدبر دستورات نفس را بپذیرد،عادت می‌کند که هر چیزی و هر مسئله‌ای را سمعاً و طاعتاً قبول می‌کند، لذا اطلاعات و آگاهی‌های فرد فروکش می‌کند و جهل و نادانی به انسان روی می‌آورد، که این جهل و نادانی مقدمه بسیاری از آفات و مفاسد است.
حضرت علی (ع) می‌فرماید:نادان کسی است که فریب هوی و هوس و اندیشه‌های باطل خود را بخورد.
و نیز می‌فرماید:«کفی بالمرء جهلا ان لا یعرف قدره؛از جهالت شخص همین اندازه بس که ارزش خود را نشناسد.»
راه‌های تقویت نفس
تقویت نفس عبارت است از میزان تسلط و چیرگی روان و نفس بر جسمش.هر چه تسلط بدن و مقتضیات بدن بر عقل بیشتر باشد، از قدرت نفس کمتری برخوردار خواهد بود.از طرف دیگر تحمل فرد در برابر امیال و نیازهای بدنی دلیل بر قوت نفس اوست.به طور کلی ریاضت‌ها و سختی کشی‌های بدنی موجب تقویت نفس می‌شود.البته نکته حائز اهمیت،شرعی بودن این ریاضت‌هاست.
امور زیر در تقویت نفس موثر است:
1.روزه داری؛
2.ذکر خداوند متعال،در روایات ائمه معصومین (ع) وارد شده است که ذکر مداوم، موجب تقویت روح می‌شود؛
3.ورزش‌های بدنی سخت، روانشناسان برای تقویت فرد در برابر سختی‌ها و موانع بر ورزش‌های بدنی تاکید بسیار دارند.
حضرت علی (ع) می‌فرماید:کسی که بر نفس خود غالب شود، به درجه نهایی قوت و قدرت نائل شده است.
راه‌های مبارزه با نفس و استفاده از آنه
امام صادق(ع) در مورد شیوه مبارزه با نفس می‌فرماید:
نفس خود را چون دشمنی دان که با او مبارزه می‌کنی و عاریه‌ای که باید برگردانی، زیرا تو طبیب نفس خویش قرار داده شده‌ای،پس، بنگر با نفس خود چه می‌کنی.
حضرت علی(ع) می‌فرماید:با نفس خود بجنگ و از او حسابرسی کن، همچنان که شریک از شریک خود حسابرسی می‌کندو حقوق خداوند را از او مطالبه کن، همچنان‌که خصم حقوق خود را از خصمش مطالبه می‌کند.
در مورد روش‌های مبارزه با نفس با تاثیر گرفتن از کلام معصومین مواردی را ذکر می‌کنیم:
1.در انجام واجبات و ترک گناهان جدی و قاطع باشید؛
2.به نماز شب اهمیت بدهد؛در مراسم‌های دینی شرکت کنید؛
3.از تماشای صحنه‌های تحریک کننده به سوی گناهان پرهیز کنید؛
4.از پرگویی و بیکاری دوری کنید؛نمازهای خود را با توجه و عشق به معبود بخوانید.