دوره بندی تاریخ قلم های کتابت در منابع درجه اول تاریخ خوشنویسی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

دوره بندی عبارت است از تقسیم زمان به واحدهایی کوچک که در هر بخش از جهتی یکسانی و یکنواختی برقرار باشد. اکثر مورخانْ تاریخ خوشنویسی ایران را بر مبنای ادوار سیاسی یا گاه شماری طبقه بندی کرده اند. اما این روش ها به رغم فوایدی که دارند با تغییر و تحولات خوشنویسی منطبق نیستند. بنابراین به طرحی برای دوره بندی نیازمندیم که هم منطبق با تحولات خوشنویسی باشد و هم از مبانی بومی این سرزمین برآمده باشد. برای این منظور در این نوشتار گزارش های تاریخی ضبط شده در رسالات، تذکره ها و دیباچه های فارسی خوشنویسی بررسی و ویژگی های یکی از روش های دوره بندی مشترک آنها که به تاریخ قلم های کتابت اختصاص دارد به روش توصیفی و تحلیل مایگانی در قالب چند سوال به این شرح مطالعه شد: در منابع درجه اول کدام طرح دوره بندی برای روایت تاریخ قلم های خوشنویسی بیشتر به کار رفته است؟ دوره های این طرح متأثر از چه عامل یا عواملی تغییر می کند؟ خصوصیات اصلی هر دوره چیست؟ نقاط قوت و ضعف این طرح چیست؟ مرجع این روش دوره بندی تصرفات اعمال شده برخی خوشنویسان در شیوه پیش از خود است. در پایان این بررسی مشخص شد در این طرح دوره بندی اولاً مقطع دوره های تاریخی برای هر قلم بر مبنای زمان فعالیت خوشنویسان برجسته ای است که ابداعاتشان به هنجار غالب آن عصر درآمده است. ثانیاً این طرح از نوع طرح های دوره بندی بر مبنای سبکِ دوره است زیرا نتیجه ابداعات خوشنویسان در صورت خط قابل مشاهده و پیگیری است. ثالثاً این طرح برای دوره بندی همه اقلام خوشنویسی قابل استفاده است، چه قلم هایی که تاریخ تحول و خوشنویسان برجسته شان شناخته شده است – مانند نستعلیق- و چه آنها که اطلاعات درباره تاریخ و خوشنویسانشان محدود است – مانند کوفی. البته در این طرح همیشه هنجار غالب هر عصر ملاک دوره بندی است بنابراین در روایت تاریخ بر مبنای آن نباید از هنجارها، سبک ها و مکاتب فرعی که همسو با آن نیستند غافل شد.