ابن ابى ‏الحدید (مقاله پژوهشی حوزه)

ابن ابى‏الحدید از شخصیت‏هاى درخشان علمى قرن هفتم‏هجرى است، مهم‏ترین اثر او شرح نهج‏البلاغه است که یکى از شرح‏ها ى عالى بر این کتاب شریف محسوب مى‏گردد.
دانش گسترده، تساهل و تسامح فوق‏العاده و استفاده مؤلف از منابع پیشین و کتاب‏هاى ارزش‏مندى که بسیارى از آنها اندکى پس از نگارش آن شرح، در هجوم مغولان نابود گردید، به ارزش این اثر افزوده است. در این مقاله، سیر زندگانى، فعالیت‏هاى علمى، گرایش‏هاى مذهبى و سیاسى ابن ابى‏الحدید و شیوه کار وى از دیدگاه یکى از محققان غربى و از نویسندگان مقالات دایرةالمعارف اسلام، تجزیه و تحلیل شده است.
ابن ابى‏الحدید در رشته‏هاى علمى، مانند زبان عربى، شعر و ادب، معانى و بیان، کلام و تاریخ صدر اسلام، دانشمند بزرگى بود، علاوه بر این، وى یک قاضى اصولى و نویسنده برجسته در زمینه شعر و نثر محسوب مى‏گردد. او در اول ذى‏الحجه 586ه برابر با سى‏ام دسامبر 1190م در مداین متولد شد و در سال (655ه /1257م) یا (656ه /1258م) به فاصله کمى پیش یا پس از آن که مغولان بغداد را تسخیر کنند (20 محرم 656/ژوئیه 1258)، در بغداد درگذشت.3 بر اساس نوشته‏هاى ابن الفوطى، که نشان مى‏دهد وى با پناه بردن به خانه وزیر، ابن العلقمى، از قتل‏عام مهاجمان جان به در برد و حتّى به عنوان کاتب صلاح (بایگانى دیوان ضمائم) تعیین شد، «تاریخ دوم» محتمل‏تر است، نام کامل وى عزالدین ابوالحامد بن عبدالحمید بن ابى الحسن هبه اللَّه بن محمد بن ابى الحدید المدائنى است. با این همه، نام دیگرى نیز براى پدرش ذکر مى‏شود؛ برطبق نوشته روضات الجنان، نام پدرش ابوالحسن حماد الدین محمد بن محمد است نه، هبة الله (در صفحه پایانى جلد چهارم نهج‏البلاغه، که در سال 1329ه در قاهره منتشر شده، نسب وى این گونه آمده است: ابن هبه‏اللَّه بن محمد بن محمد ابى‏الحدید) پدرش قاضى بود. نام دو برادر ایشان در منابع ذکر شده است، یکى موفق الدین ابوالمعالى احمد یا قاسم، که بخشندگى عبدالحمید را نداشت، ولى (بر طبق روایت ابن کثیر) از شهرت زیادى به عنوان فقیه، ادیب و شاعر برخوردار بود. برادر دیگرش، ابوالبرکات محمد، کاتب نظامیه‏ها و شاعر بود، وى در سن 34 سالگى در سال (598ه /1201م) درگذشت.4
عبدالحمید جوانى را در زادگاهش گذراند، در آن‏جا اصول کلام را مطالعه کرد و به معتزله گرایش یافت، وى به دلیل حضور در مدائن، جایى که شیعه در آن صاحب نفوذ بود، هفت قصیده، مشهور به «العلویات» را سرود که گرایش‏هاى قوى شیعى‏اش را نشان مى‏دهد.5 او بعد از آن به بغداد رفت و پس از آشنایى با دانشمندان آن‏جا، عقایدش تعدیل شد، وى در آن‏جا از حمایت خلفاى عباسى بهره‏مند گردید، به طورى که هدایایى از ایشان دریافت کرد و موقعیت‏هاى ادارى زیر را به دست آورد:
[وى ابتدا] کاتب دارالتشریفات (اداره پیمان‏نامه‏ها) بود. بعد از آن در دیوان دارالخلافه مشغول شد و پس از آن ناظر یک بیمارستان بود و سرانجام رئیس کتابخانه‏هاى بغداد، شد.6
ابن ابى‏الحدید خود مى‏نویسد، مسئولیت‏هاى وى، کارش را از لحاظ غناى فرهنگى با ارزش نمود و مانع از اشتیاق او به کسب علم و دانش و سرودن شعر نشد. ابن العلقمى، آخرین وزیر خلفاى عباسى، بیشترین حمایت‏ها را از وى مى‏نمود و این به دلیل تفاهم سیاسى، مذهبى و ادبى مشترک بین آنها بود.
بروکلمان، تنها اطلاعاتى درباره پنج اثر علمى ابن ابى‏الحدید ارائه مى‏دهد که عناوین آنها با پاره‏اى اطلاعات دیگر، از این قرار است:
1. نقد کتاب المثل المسائر فى الادب الکاتب و الشاعر، اثر ابن اثیر نصراللَّه بن محمد مى‏باشد.7 این اثر به دستور خلیفه مستنصر، نوشته شد که عنوان آن «الفلک الدائر على مثل السائر» بود و خیلى زود نقدهایى بر آن نوشته شد.8 شروع تألیف این اثر در اول ذى الحجه 633ه برابر با ششم آگوست 1236م بود و در مدت پانزده روز به پایان رسید.
2. شرحى بر کتاب آیات البینات‏9 اثر فخر الدین رازى.
3. شرحى بر المنتظم فى الطب، اثر ابن سینا.10
4. منظومه‏اى از کتاب فصیح الطلاب،11 از این که، ابن ابى‏الحدید این مجموعه را در 24 ساعت سروده شاید بتوان به ذوق شاعرانه‏اش پى برد.
5. شرحى بر نهج البلاغه: مجموعه‏اى مشهور که به وسیله شریف رضى، جمع آورى شده (نه برادرش سید مرتضى)، این مجموعه شامل کلمات قصار، نامه‏ها، موعظه‏ها و اندرزها و... است که به على بن ابیطالب‏علیه السلام منسوب است.12 این شرح، شامل بیست جزء است و انصافاً اثرى ماندگار توصیف مى‏شود.13 این اثر، منبع اطلاعاتى بزرگ در زمینه‏هاى مختلف محسوب مى‏شود. مؤلف در هر بخش، از کتاب‏هاى متعدد استفاده نموده و براى توضیح کامل و جامع بحث، مباحث لغت‏شناسى، فلسفى، تاریخى، دینى، ادبى، شرح حال افراد و دیگر موارد را ذکر کرده است. (این نکته قابل توجه است که مؤلف در شرح خود، صفحات طولانى را به مطالب تک‏نگارى‏هایى اختصاص داده که قبل از طبرى نوشته شده یا وى از آنها استفاده نکرده است. به این دلیل است که مولف، ابتدا شرحى مختصر و دقیق از موضوع ارائه داده و سپس به مطالعه کامل و همه‏جانبه موضوعات مختلف پرداخته است. (استفاده از چاپ جدید این کتاب که محمد ابوالفضل ابراهیم آن را در بیست جلد در قاهره منتشر کرده آسان‏تر است) مؤلف براى این اثر بیش از پنج سال زمان صرف کرده است.14 (از اول رجب 644ه / 1240م تا پایان صفر 649ه / 1251م).15
کتاب شرح نهج‏البلاغه به وسیله موفق، برادر ابن ابى‏الحدید به وزیر، ابن العلقمى، تقدیم شد و پاداشى نقدى معادل (صد دینار، یک خلعت افتخار و یک اسب) براى ابن ابى‏الحدید در برداشت. فخرالدین عبداللَّه بن هادى بن امیرالمؤمنین المؤید باللَّه یحیى بن حمزه زیدى‏16 گزیده‏اى از آن را با عنوان العقد الفرید المستخرج من شرح ابن ابى‏الحدید، جمع آورى کرده که به فارسى ترجمه شده است.17 به فهرست بروکلمان موارد زیر را نیز باید اضافه نمود:
6. الاعتبار على کتاب الذریعه فى اصول الشریعه در سه جلد، گفته شده که مؤلف الذریعه، سید مرتضى بوده ولى از قرار معلوم نویسنده آن شریف‏المرتضى است (این کتاب به وسیله بروکلمان ذکر نشده است).
7. نقد المستصفى غزالى، مستصفى من علم الاصول.18
8. الحواشى على الکتاب المفصل فى النحو، اثر زمحشرى.19
9. تعدادى شرح‏هاى انتقادى (تعلیق) بر المحصول فى علم الاصول به وسیله فخرالدین رازى.20
10. شرحى بر اثر محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، یک متن فلسفى نوشته شده به وسیله فخرالدین رازى.21
11. شرحى بر کتاب مشکلات العزر، از ابوالحسن بصرى، در علم کلام (هیچ‏کدام از این آثار مؤلف، توسط بروکلمان ذکر نشده است).
12. یک مجموعه دینى، تاریخى و ادبى تحت عنوان العبقرى الحسان، که در آن مؤلف گونه‏هایى از نثر و شعرش را معرفى نموده است.
13. شرحى بر کتاب الیاقوت، نوشته ابواسحق ابراهیم بن نوبخت.22
14. الوشاح الذهبى فى العلم الادبى که جزئیات بیشترى از آن شناخته شده نیست.
ابن ابى‏الحدید، علاوه بر این‏که متفکرى عالى رتبه است، از جانب اتونوماسیا(Autonomasia) به نام «شاعر العراقى» توصیف شده است و برخى از دانشمندان اشعار وى را شرح کرده‏اند. اشعارى که در ذیل آمده، توسط وى سروده شده است.
1. دیوان اشعار شامل همه نوع شعر از مدیحه‏سرایى تا غزل، که تسلط وى بر مناجات صوفیانه و خطابه نیز در اشعارش کاملاً مشهود است.23
2. قصایدى که تحت عنوان قصیده السبع العلویات یا سبع العلویات، شناخته مى‏شود که حداقل چهار شرح بر آن وجود دارد،24 و موضوعات آن عبارتند از:
الف) فتح خیبر؛
ب) فتح مکه؛
ج) ستایش پیامبر؛
د) کشته شدن حسن بن على بن ابیطالب.
3. مستنصریات، که به دستور خلیفه «مستنصر»، سروده شده است. اشعار ابن ابى‏الحدید به وسیله صفدى و هم‏چنین ابن شاکر، در مجموعه زندگى‏نامه‏ها نقل شده است.
این اطلاعات نه تنها از وجود دانشمندى بزرگ و آگاه در همه علوم عقلى خبر مى‏دهد، بلکه وى را از دیگر دانشمندان مسلمان نیز متمایز مى‏کند. جزئیات اطلاعاتى که درباره وى در روضات الجنات آمده و در ریحانه‏الادب نیز تأیید شده، نشان از شخصیت جذاب ایشان است؛ این دو منبع نشان مى‏دهند که براى بیان گرایش‏هاى سیاسى و مذهبى این دانشمند بزرگ اسلامى مشکلاتى وجود دارد. قضاوت‏هاى گوناگونى در این زمینه انجام شده، ولى دقیقاً مذهب وى مشخص نیست و نویسندگان به ذکر امتیازات وى بسنده کرده‏اند:
بعضى گفته‏اند که وى در اصول، معتزلى و در فروع، شافعى بوده است (بنابر این اظهارنظر وى سنى بوده است). برخى به دلیل صراحتش در اثبات حقانیت على، وى را شیعه قلمداد کرده‏اند یا این‏گونه گفته‏اند که وى ابتدا معتزلى بوده و بعد شیعه شده است. هم‏چنین گفته شده که وى بینابین دو گروه شیعه و سنى بوده است (بین الفریقین) حتّى از جهت «حُسن انصاف»، موقعیتش نسبت به سنى‏ها را با موقعیت عمربن عبدالعزیز نسبت به بنى‏امیه مقایسه کرده‏اند.
برخى وى را جزء معتزله جاحظیه توصیف کرده‏اند که در اعتزال، از ایده‏هاى جاحظ پیروى مى‏کرد و در حقیقت، عقیده دینى وى که در شرح نهج‏البلاغه آمده، از بسیارى جهات با جاحظ موافقت دارد.25 یک بررسى دقیق و منصفانه از بعضى صفحات مجادله‏آمیز او در شرح نهج‏البلاغه و ارزیابى کمّى و عمقى این اثر مشخص مى‏کند که وى امامى مذهب، نبوده است.26
پى‏نوشت‏ها
1. این مقاله ترجمه‏اى است از مدخل ابن ابى الحدید در دائرة المعارف اسلام‏
IBN Abilhadid in Encyclopaedia of Islam v. 3, p684-686.
2. عضو هیأت علمى دانشگاه آزاد اسلامى واحد کاشمر.
3. نگارش مهم‏ترین کتاب ابن ابى‏الحدید، قبل از تصرف بغداد به دست مغولان بوده و حتى اگر وى، بعد از تصرف این شهر وفات یافته باشد، فرصت تغییرات لازم در ارتباط با تصرف بغداد را نیافته است، زیرا که در شرح خطبه 128 چنین مى‏نویسد که مغولان هرگز موفق به تسخیر بغداد نخواهند شد. ر.ک: ابن ابى‏الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اول، (تهران، انتشارات کتاب آوند دانش، 1421ق) الجزء الثامن، ص 188، در شرح خطبه 128.
4. ابن السایى، ص 88 .
5. دقت در این قصیده ممکن است، گرایش‏هاى شیعى وى را تأیید کند، ولى شیعى بودن وى از این قصاید استنباط نمى‏شود؛ زیرا که وى در العلویات مى‏گوید که شیعه نیستم، ولى شیعیان را دوست دارم. ر.ک: ابن ابى‏الحدید، پیشین، الجزء الاول، مقدمه ابوالفضل ابراهیم، ص 12.
6. بر اساس گفته محمد ابوالفضل ابراهیم، در مقدمه‏اى بر شرح نهج البلاغه.
7. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربى، ترجمه به عربى عبدالحلیم النجار و دیگران (مصر، دارالمعارف، 1959 - 1977م) ج 1، ص 297 - 521.
8. ر.ک: حجاج الخلیفه، چاپ فلوگل، ج 5، ص 373.
9. کارل بروکلمان، پیشین، ج 1، ص 507، 823.
10. همان، ص 823.
11. همان، ص 118.
12. همان، ص 405، 705.
13. ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ چهار جلدى در قاهره، 1329.
14. ر.ک: کاتالوگ کتاب خانه خدیوى در قاهره، 1307، ج 4، ص 288.
15. کارل بروکلمان، پیشین، ج 11، ص 242.
16. همان، ج 1، ص 705.
17. همان، ص 424 - 754.
18. همان، ص 291 - 509.
19. همان، ص 509 - 921.
20. همان، ص 507 - 923.
21. همان، ص 320.
22. چند نمونه در شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 29 - 30، گنجانده شده‏اند.
23. کارل بروکلمان، پیشین، ج 1، ص 247 - 249.
24. با یک بررسى مختصر مى‏توان فهمید که کمتر از پنج سال، صرف تألیف کتاب شده است و خود ابن ابى‏الحدید هم صراحتاً به این موضوع اشاره مى‏کند.
25. البته باید در نظر داشت که از جهاتى نیز اندیشه وى با جاحظ متفاوت است، از جمله در مورد تفضیل على و ابوبکر، در این خصوص، جاحظ در کتاب العثمانیه مفصل بحث نموده است و ابن ابى‏الحدید در سراسر کتاب شرح نهج‏البلاغه، برخلاف آن اظهار عقیده کرده است.
26. از مطالعه شرح نهج البلاغه چنین استنباط مى‏شود که وى زیدى مذهب نبوده است. به عنوان نمونه، نظر متکلمان زیدى را رد مى‏نماید، ر.ک: ابن ابى‏الحدید، پیشین، الجزء العشرون، ص 11 - 27، و رد این نظر در ارتباط با اصحاب ص 27، دفاع از عثمان هنگام تبعید ابوذر، الجزء الثامن، ص 203، فرق گذاشتن بین تفسیر خویش و تفسیر شیعیان، الجزء السادس، ص 34.
منابع‏
- ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، تحقیق؛ محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعه الاولى (تهران، انتشارات کتاب آوند دانش، 1421ق).
- ابن خلکان، شمس الدین احمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق از احسان عباس (بیروت، 1965، دارصادر، بى‏تا).
- ابن کثیر، ابوالفدا حافظ، البدایه و النهایه، تحقیق ابوملحم، و على نجیب عطوى (بیروت، دارالکتب العلمیه، بى‏نا).
- بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربى، ترجمه به عربى: عبدالحلیم، النجار، و... (مصر دارالمعارف، 1959 - 1977) ج 6.
- تبریزى خیابانى، محمدعلى، ریحانه الادب فى تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب، 1324.
- زرکلى، خیرالدین، الاعلام (بیروت، دارالعلم، للملایین، 1989م).
- صفدى، خلیل‏بن ایبک، الوافى بالوفیات، باهتمام هلموت ریتر، 1381.
- الکتبى، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، تحقیق احسان عباس (بیروت، دارالثقافه، بى‏تا).
- کحاله، محمدرضا، معجم المؤلفین (بیروت، داراحیاء التراث العربى، بى‏تا).