نظام توپخانه در دوره قاجار (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

توپ از سلاح های راهبردی و مهم ترین ابزار پشتیبانی نیروهای سواره نظام و پیاده نظام از اواسط دوره صفوی تا پایان دوره قاجار بود. کاربری این سلاح در دوره قاجار نقش مهمی در کامیابی یا عدم کامیابی ارتش قاجاران داشت. در پژوهش پیش رو با ابزار کتابخانه ای و مراجعه به منابع اصلی، سفرنامه ها و اسناد، با روش توصیفی تحلیلی، توپخانه دوره قاجار به بحث گذاشته شده و هدف اصلی پاسخ به این سؤال است که توپخانه چه جایگاهی در نظام قاجاری داشت؟ با بررسی منابع این فرضیه مطرح شد که کارگزاران قاجاری در صدد بودند با ایجاد نظام جدید، توپخانه و پیاده نظام مدرنی هم تراز با نمونه های ارتش اروپایی ایجاد نمایند؛ اما موانع عمده ای در جهت ایجاد توپخانه وجود داشت و چنین تلاش هایی در فرهنگ اجتماعی و سیاسی ایران ناکام ماند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در ساختار اجتماعی ایران، سران و سواران ایلی جایگاه ویژه ای داشتند و آنان مانع از تشکیل پیاده نظام و توپخانه آتشبار به عنوان رقیبان سواره نظام بودند. بنابراین، در سراسر دوران قاجار و در جنگ های خارجی سواره نظام چه از نظر تعداد و چه در ساختار نظام، از اهمیت بیشتری نسبت به توپخانه و پیاده نظام برخوردار بود. چنین ساختی یکی از دلائل اصلی ناکامی ارتش قاجار در رویارویی با ارتش های روس و انگلیس بود.