تخمین تابع مخارج مذهبی(مخارج در راه خدا) مسلمانان

مقدمه
یکی از مباحث مهم اقتصاد، به‌ویژه اقتصاد اسلامی، بحث رفتار مصرف‏کننده است. در زمینه رفتار مصرف‌کنندة مسلمان، نظریه‌های گوناگونی ارائه شده است. برخی از این نظریه‌ها قابلیت آزمون ندارند؛ امّا بعضی دیگر دارای این قابلیت هستند. از نظریه‏های واجد این قابلیت، تبیین رفتار مصرف‌کننده برحسب درجه ایمان و سن افراد یا به تعبیر دیگر، نظریه رفتار مصرف‌کننده برحسب مطلوبیت انتظاری است. در این مقاله، ضمن مروری بر نظریه‌های ارائه‌شده در زمینه رفتار مصرف‌کننده مسلمان در سطح خُرد، و تشریح مختصر نظریه یادشده، تابع مخارج در راه خدای مسلمانان را به‌صورت تجربی برحسب درجه ایمان، سن و درآمد تخمین می‏زنیم؛ امّا قبل از این تخمین، شاخصی برای سنجش ایمان ساخته شده است که تشریح می‌شود. نتایج بررسی، گویای قابلیت تبیین قابل قبول این دیدگاه است.
1. پیشینه نظری بحث رفتار مصرف‌کننده مسلمان
شاید بتوان گفت از نخستین مطالبی که به‌‌شیوه علمی امروز در قالب مباحث نظری دربارة رفتار مصرف‌کنندة مسلمان مطرح شد، از سوی محمد منذر کهف (Mohammad Monzer kahf) بوده است. او در سال 1973 در مطالعه خود تحت عنوان «مقدمه‏ای بر مطالعه اقتصاد اسلام»، ضمن نقد عقلانیت اقتصادی در اقتصاد سنتی و ارائه چارچوبی برای عقلانیت اسلامی، این مطلب را مطرح می‏کند که مصرف‌کنندة مسلمان، افق زمانی متفاوتی در مقایسه با مصرف‌کننده غیردینی دارد (Kahf, 1973; P 10-13). این افق زمانی، آخرت را نیز در برمی‏گیرد؛ البته صدیقی قبل از او (Sidighi, 1972) بحث عقلانیت اقتصاد سنتی را نقد کرده بود؛ امّا می‏توان گفت که ارائه بحث نظری جدید در زمینه مصرف با تفکیک افق زمانی به دنیا و آخرت، شکل سازمان یافته‏تری به خود گرفت. پس از آن، کهف می‏کوشد با ارائه بحثی مبتنی بر 3 پایه زکات، جایگزینی مضاربه به جای بازار ربوی سرمایه و تعاون به جای رقابت، مدلی را برای تصمیم‌گیری خانوار با هدف حداکثرکردن سود ارائه کند که براساس این مدل، نحوه تصمیم‌گیری مسلمان برای تخصیص منابع خود به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری تشریح می‏شود (Kahf, 1974).
پس، زرقا در بحث خود، حدود مصرف در سطح کفایت و کمتر از اسراف، همچنین هدف‌بودن پاداش آخرتی را مطرح می‏کند. براساس نظر او، هدف مصرف‌کننده، حداکثر‌کردن مطلوبیت ناشی از مصرف دنیایی و پاداش آخرتی است (Zarga, 1976; P 30-45).
پس از ارائه اولیه، کهف مطالب خود را دربارة نظریه رفتار مصرف‌کننده کامل‌تر کرد (Kahf, 1976 & 1978). کنار این، دیگران مانند صدیقی، فهیم‌خان (Mohammad Fahim Khan)، سیّدعقیل (Seyd Umar Seyd Aghil)، عبدالمنان و مانند این‌ها نیز مطالب دیگری در این زمینه ارائه کردند. با این حال، چند دیدگاه اصلی در این زمینه ارائه شده است که به آن‌ها اشاره می‏کنیم:
1. مصرف‌کننده مسلمان در جایگاه حداکثرکننده رستگاری (فلاح) دنیا و آخرت (Kahf, 1991 & 2002)؛
2. مصرف‌کنندة مسلمان در مقام حداکثرکننده مطلوبیت دنیا و آخرت (Kahf, 1979; Fahimkhan, 1984; Seyed Aghil, 1992)؛
3. مصلحت در مقابل مطلوبیت و توازن به جای حداکثرسازی (Fahimkhan, 1987 & 1992)؛
4. مصرف و رعایت قواعد اسلامی (Zarga, 1992).
1-1. نظریه رفتار مصرف‌کنندة مسلمان در مطالعات و نوشته‏های ایران
محققان و اقتصاددانان مسلمان در ایران نیز کوشش‌هایی در قالب مباحث مربوط به نظریة رفتار مصرف‌کنندة مسلمان انجام داده‏اند؛ از جمله توتونچیان در کتاب تئوری تقاضا و تحلیل اقتصادی انفاق مطلوبیت را رضای خاطر حاصل از هر عملی که زمینه‌های رضای خدا را فراهم آورد می‏داند (توتونچیان، 1363: ص128)، و مصرف‌کنندة مسلمان را نیز از این جهت، حداکثرکننده مطلوبیت با این تعریف بیان کرده است.
سیّدکاظم صدر در بخشی از کتاب اقتصاد صدر اسلام، نظریه مصرف را مطرح می‏کند. او ضمن اشاره به این‌که می‏تواند هدف مصرف‏کننده حداکثرکردن محبوب باشد (صدر، 1375: ص193)، بحث خود را با این هدف که او می‌کوشد سطح رضای خدا را حداکثر کند، در قالب نمودار مطرح می‌سازد. او رفتار مصرف‌کنندة مسلمان در تقسیم درآمد خود به انفاق و مصرف شخصی را مشابه توتونچیان، امّا با افزودن اثر درآمد (منحنی‏های درآمد ـ مصرف و درآمد ـ انفاق) ارائه می‏کند. در ادامه، بحث استراحت و عبادت را نیز در مقابل کسب درآمد برای تقسیم زمان مصرف‌کننده، مطرح و نحوه تصمیم‏گیری در این زمینه را تشریح می‏کند (همان: ص18 ـ 208).
دادگر، مطلوبیت را به 3 بخش تفکیک می‏کند: یکی مطلوبیت مادی حاصل از مصرف کالاهای دنیایی، دیگری مطلوبیت معنوی (ناشی از انجام اعمال برای خدا)، و سوم مطلوبیت حاصل از اطمینان و آرامش روحی (به‌دست آمده از انجام اعمال برای خدا). او دو مطلوبیت اخیر را در مطلوبیت الاهی خلاصه می‏کند (دادگر، 1378: ص4 ـ 101).
دیدگاه دیگری در این زمینه، مطلوبیت را انتظاری در نظر می‌گیرد و حداکثرسازی را در وضعیت عدم قطعیت تحلیل می‌کند. براساس این نظریه، مصرف‌کننده درصدد حداکثرکردن مطلوبیت خود در سه دوره زندگی، یعنی زمان حاضر، آینده و آخرت است. مطلوبیت، یک مقدار انتظاری است؛ زیرا پیش از مصرف، مطلوبیت حاصل نشده است و مصرف‌کننده فقط برحسب پیش‌بینی وضعیت آینده و درجه اطمینان به تحقق مطلوبیت ناشی از انجام عمل خود، تصمیم می‌گیرد.
تحقق آخرت برای همه افراد مسجّل نیست. بعضی به آخرت ایمان دارند و برخی ندارند. در نظر آنان که ایمان دارند، آخرت تحقق‌یافتنی است؛ با وجود این، ایمان همه افراد نیز یک اندازه نیست و تفاوت دارد. هر چه ایمان بیشتر باشد، فرد تحقق آخرت را قطعی‌تر تلقی می‌کند؛ پس درجه اطمینان به تحقق آخرت، با درجه ایمان افراد مترادف است (عزتی، 1382«ب»). در ادامه مقاله، شاخص پیشنهادی ایمان تشریح می‌شود.
2. الگوی تحلیلی
چنان‌که اشاره شد، این‌جا درصدد انجام آزمون تجربی برای بررسی اثر 3 عامل بر روی مخارج مذهبی خانوارها هستیم. این 3 عامل عبارتند از سن افراد (سرپرست خانوار)، درآمد خانوار و درجه ایمان مذهبی خانوار (سرپرست خانوار). برای تحلیل این 3 عامل، مدل تابعی را به‌صورت ذیل در نظر می‏گیریم.
که در آن، RE مقدار مخارج مذهبی سالانه خانوار برحسب هزار ریال، سن سرپرست خانوار برحسب سال،درجه ایمان افراد برحسب یک شاخص طراحی‌شده (همان) و I مجموع درآمد سالانه خانوار برحسب هزار ریال است.
1-2. جامعه آماری
جامعه آماری انتخابی این تحقیق، خانوارهایی هستند که سرپرست آن‌ها در مشاغل غیردولتی در محدوده مرکزی شهر تهران شاغلند. این جامعه به‌علت کاهش تورش ناشی از نگرانی در ارائه پاسخ به پرسش‌های سنجش ایمان افراد مدنظر قرار گرفته است.
2-2. نمونه
نمونه آماری این تحقیق، 500 نفر از جامعه مورد بررسی بوده و برای انتخاب اعضای نمونه، از روش خوشه‏ای استفاده شده است به این‌صورت که 5 خیابان از خیابان‌های اصلی شهر به‌صورت خوشه‏های نمونه برگزیده شده‏اند و در هر خیابان با مراجعه به همه شاغلان، هر کدام حاضر شده پرسشنامه را تکمیل کند، پرسشنامه به وی تحویل شده است. حدود 1000 پرسشنامه به ایشان تحویل شده است که از این میان، حدود 600 پرسشنامه از پرسشنامه‏ها بازگردانده، و500 نمونه آن قابل استفاده شد. نتایج تحلیل تجربی، به این افراد و خانوار آن‌ها مربوط است.
3. تهیه مقیاس سنجش ایمان
1ـ3. پیشینه اندازه‏گیری مذهبی
مذهب، یکی از مباحث غیرکمّی شمرده می‌شود که سنجش بسیاری از ویژگی‌های آن نزد افراد و جوامع با دشواری‌های فراوانی روبه‌رو است؛ از این‌رو سنجش‌های مذهبی با چالش‌های گوناگونی مواجه بوده‏اند. در تلاش برای اندازه‏گیری این‌گونه امور غیرکمّی، از مقیاس‌های مختلفی استفاده می‏شود. در بعضی موارد، امکان کمی‌کردن این‌گونه ویژگی‌ها وجود دارد؛ امّا در بعضی موارد ناگزیریم از مقیاس‌های کیفی استفاده کنیم. با این حال، تلاش‌های بسیاری برای تدوین مقیاس‌های سنجش مذهبی صورت گرفته است.
به تبع این تلاش‌ها برای سنجش مذهبی، مقیاس‌های گوناگونی تدوین شده است. به‌طور کلی می‌توان مقیاس‌های سنجش مذهبی را به دو دسته مقیاس‌های تک‌بعدی و مقیاس‌های چندبعدی تفکیک کرد.
1ـ1ـ3. مقیاس‌های سنجش نگرش مذهبی به‌صورت یک بُعد کلی
اغلب مقیاس‌های اولیه‌ای که برای سنجش مذهبی افراد، تدوین شده‏اند، کوشیده‌اند مذهب را به‌صورت نگرش، یکجا مدنظر قرار دهند و سنجش نگرش مذهبی را هدف قرار داده‏اند. می‏توان از جمله مقیاس‌های سنجش نگرش‌ها را (نه صِرف نگرش مذهبی) مقیاس‌های ذیل عنوان کرد که به‌صورت ابداع‌کننده روش محاسباتی خاصی در این زمینه مطرح است.
أ. لیکرت (Likert) روش ساده‏ای ارائه کرد که به مقیاس لیکرت (Likert Scale) معروف شده است. داده‏های لازم برای محاسبه این مقیاس، متکی به پرسشنامه‏های حاوی پرسش‌های پنج‌گزینه‏ای کاملاً موافق، موافق، بینابین، مخالف و کاملاً مخالف است. در این مقیاس، فرض بر این است که پرسش‌ها ارزش برابر دارند. برای پنج گزینه یادشده نیز نمره‏های با فاصله یکسان مانند 1 تا 5 داده می‏شود. حاصل جمع پنج نمره گزینه‏ها، برای پاسخ‌های گوناگون، ملاک اندازه نگرش افراد است.1
ب. تورستن (Thurston) مقیاس سنجش نگرش دیگری ساخت که در آن برای هر پرسش، نمره ارزشی خاصی قائل‏ شد که ضریب اهمیت پاسخ مربوط است. در این روش نیز (مشابه روش لیکرت) پاسخ‌های چندگزینه‏ای در نظر گرفته می‏شود.2
ج. گاتمن (Guttman) نیز روشی را طراحی کرد که بر پرسش‌هایی با پاسخ دو گزینه‏ای بلی / خیر یا موافق / مخالف و نظیر این مبتنی است؛ امّا به این‌صورت که پرسش‌ها به‌ترتیب از کم‌اهمیت‏ترین تا مهم‌ترین (یا بالعکس) مرتب می‏شوند. پاسخ‌ها به این‌صورت است که اگر فردی برای یک پرسش، پاسخ منفی را برگزید، باید به همه پرسش‌های کم اهمیت‏تر پاسخ منفی، و به همه پرسش‌های پر اهمیت‏تر پاسخ مثبت بدهد. تعداد پاسخ‌های مثبت، اندازه نگرش فرد شمرده می‏شود. این مقیاس‌ها می‏توانند برای سنجش نگرش‌ها به‌کار گرفته شوند. افزون بر این‌ها مقیاس‌های دیگری نیز برای سنجش نگرش‌ها ساخته شده است که کمتر می‏توان آن‌ها را در زمینه سنجش نگرش مذهبی به‌کار برد. 3
از بین این روش‌های محاسباتی، روش محاسباتی لیکرت، روش ساده‏تری است و محققان گوناگون برای ساختن مقیاس‌های سنجش مذهبی از این روش محاسباتی بیشتر استفاده کرده‏اند؛ البته در گزینه‏های پاسخ، همه محققان از طیف کاملاً موافق تا کاملاً مخالف استفاده نکرده‏اند. برخی از بسیار زیاد تا بسیار کم، کاملاً صحیح تا کاملاً غلط یا طیفی از عددها یا زمان‌ها و نظیر این‌ها نیز استفاده کرده‏اند. بعضی نیز طیف موردنظر را به گزینه‏های کمتر یا بیشتر تغییر داده‏اند. از جمله مقیاس‌های تک‌بعدی سنجش نگرش مذهبی در این زمینه، مقیاس فرانسیس (J. L. Francis, 1983) است. او برای ساختن مقیاس خود، پرسشنامه‏ای تهیه کرد که به پرسشنامه نگرش‏ مثبت به مذهب مسیحیت (Attitude toward christianity) معروف شد. او برای این پرسشنامه، پاسخ‌های پنج‌گزینه‏ای مانند لیکرت در نظر گرفت و روش محاسباتی آن نیز روش لیکرت است. این پرسشنامه، در تحقیقات دیگری نیز به‌کار گرفته شد؛ از جمله فرانسیس و پیرسون (R. P. Pearson, 1985).
فرانسیس و استابز (T. M. Stabs, 1987) پرسش‌های این پرسشنامه را اصلاح کردند و مقیاس جدیدی با همان شرایط ساختند. پس از آن، این مقیاس در تحقیقات گوناگونی به‌صورت مقیاس محاسباتی «مذهبی‌بودن در مسیحیت» مورد استفاده محققان قرار گرفته است (از جمله فرانسیس (1991 و 1993)؛ فرانسیس و بنت (G. Bennett) 1992؛ لویس (A. C. Lewis) و جوزف (S. Joseph) (1994)؛ لویس و مالتبی (John Maltby) (1995 و 1997)؛ مالتبی، تالی (Margaret Talley) کوپر (Colin Cooper) و لسلای (JOlian C. Leslie) (1995)؛ مالتبی (1997)؛ ویلد (A. Wilde) و جوزف (1997)؛ فرانسیس و دیگران (1995)؛ آدامسون (Adamson) و دیگران (1998 و 2000). این مقیاس به‌صورت ویژه‏ای مورد استقبال محققان قرار گرفته است.
در این زمینه، شفرد (Shepherd) نیز مقیاسی با استفاده از روش محاسباتی لیکرت با هدف مقایسه نگرش مذهبی‏ مسیحیان و غیرمسیحیان ساخت که مورد استفاده فراوانی قرار نگرفت (خدایاری‌فرد، 1378). افزون بر این موارد، مقیاس‌های دیگری نیز با هدف اندازه‏گیری مذهبی از ابعاد چندگانه مذهب به‌وسیلة پژوهشگران ساخته و به‌کار گرفته شده است که در ادامه بدان‌ها اشاره می‏شود.
2ـ1ـ3. مقیاس‌های چندجنبه‏ای (چندبُعدی) سنجش مذهبی
مقیاس‌های اشاره شده تا این‌جا، نگرش را در مجموع یکجا مدنظر قرار می‏دهند یا برای اندازه‏گیری بُعد اصلی نگرش، یعنی اعتقادات استفاده می‌شوند. در زمینه تفکیک ابعاد مذهبی‌بودن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. براساس این دیدگاه‌ها و از جهات گوناگون، مذهب را به ابعادی تفکیک کرده‏اند و مقیاس‌های مختلفی برای سنجش این ابعاد ارائه شده است. این مقیاس‌ها، همه ویژگی‌های روش شناسانه مقیاس‌های تک‌بعدی را دارند؛ امّا در آن‌ها دو یا چند نوع (دسته) پرسش (با تفکیک برحسب ابعاد مذهبی‌بودن) داخل پرسشنامه گنجانده می‏شود. از جمله این مقیاس‌ها می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد.
آلپورت (G. W. Alport) گرایش مذهبی را به دو نوع درون‏سویی(Intrinsic) و برون‏سویی (Extrinsic) تقسیم می‏کند. مذهب درون‏سو به مذهبی گفته می‏شود که از درون انسان سرچشمه می‏گیرد و عمیق است. برای صاحب آن، یک نیاز اصلی و درونی تلقی می‏شود و نیازهای دیگر، عقاید مذهبی را تحت تأثیر قرار نمی‏دهند. مذهب برون‌سو نیز به مذهبی گفته می‏شود که به‌صورت وسیله‏ای برای تحقق اهداف دیگر (فردی، اجتماعی یا نظیر این‌ها) استفاده می‏شود. می‏توان گفت این مقیاس برای تشخیص انگیزه گرایش به مذهب ساخته شده است. براساس این دیدگاه، آلپورت پرسشنامه‏ای را طراحی کرد و بر مبنای آن، مقیاس معروف به آلپورت را ساخت (آلپورت، 1966). به دنبال آن و براساس این دیدگاه، آلپورت و همکارش راس (M. J. Ross, 1967)، پرسشنامه‏ای شامل 21 پرسش (اصلاح‌شده پرسشنامه آلپورت) را طراحی کردند. این پرسشنامه دو گرایش درون‌سو و برون‌سوی مذهب را در برمی‌گیرد. روش محاسبه اندازه گرایش‌ها در این مقیاس مانند روش لیکرت است؛ امّا می‏توان گزینه‏های پاسخ و نحوه اندازه‏گیری را براساس روش محاسباتی تورستن نیز تنظیم کرد. این مقیاس به مقیاس آلپورت معروف است.
مقیاس آلپورت در تحقیقات گوناگون دیگری از جمله تحقیقات انجام‌شده به‌وسیلة لویس و مالتبی (1996)، مالتبی، تالی، کوپر و لسلای (1995)، پایدمونت (L. R. Piedmont, 1996) و مانند این‌ها نیز استفاده شده است. مالتبی و لویس در تحقیق دیگری (1996) این پرسشنامه را اصلاح کردند و در بررسی خود به‌کار گرفتند. این مقیاس اصلاح‌شده در پژوهش‌های بعدی نیز استفاده شد (از جمله پژوهش‌های مالتبی و دیگران، (1995)؛ کوزک (B. R. Kosek)، (1999)؛ تیلور (A. Taylor) و مک دونالد (A. D. Mac Donald)، (1999)؛ مالتبی (1999 و 2000). گورساچ (L. R. Gorsuch) و ونیبل (D. G. Venable) (1983) پرسشنامه دیگری ارائه کردند که تفاوت گرایش مذهبی درونی و برونی را نشان دهد. اصلاح‌شده این پرسشنامه برای سنجش تفاوت درونی و بیرونی‌بودن مذهب در پژوهش مالتبی و دیگران (1995) به‌کار گرفته شد.
دانشمندانی مانند هوگل، پرات، گلاک، هیلتی، کینگ و مانند این‌ها برای مذهب از سه بعد تا یازده بعد را مطرح کرده‏اند (جان بزرگی، 1378: ص4-63)؛ از جمله، ابعاد پنجگانه گلاک و ابعاد هفتگانه هیلتی بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. گلاک ابعاد مذهبی‌بودن را به مناسکی، منطقی و عقلی، ایدئولوژیک، تجربی (احساسی) و پیامدی (اثر بر زندگی) (خدایاری‌فرد، 1378: ص35) و هیلتی ابعاد مذهبی‌بودن را به شخصی، ناباوری، ارتدوکسی، پایداری اجتماعی، شناختی، شناخت مذهبی، هدف زندگی و حضور در کلیسا (جان بزرگی، 1378: ص4-63) تفکیک کرده‏اند. با این حال، ابعاد پنجگانه گلاک بیشتر توجه پژوهشگران را جلب کرده است.
فالکنر و دیونگ (1966، به نقل از خدایاری‌فرد، 1378) برای ابعاد پنجگانه مطرح‌شده به‌وسیله گلاک، پنج مقیاس تعریف، و پرسشنامه‏ای به روش محاسباتی گاتمن طراحی کردند. ایشان این مقیاس را در بررسی تجربی آزمودند. استارک و گلاک (1968) نیز ابعاد پنجگانه یادشده را بررسی و یک مقیاس عملیاتی برای محاسبه آن ارائه کردند.
در زمینه نظریه‏های چندبعدی مذهب نیز مقیاس‌های دیگری ساخته شده است. بعضی محققان، مقیاس‌های دوبعدی، و بعضی نیز برای یکی از ابعاد مذهب، مقیاس ساخته‏اند. از جمله در این زمینه می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد.
براون (B. L. Brown, 1989) گرایش شخصی و عمومی به مذهب (Personal and Public orientation toward) را مطرح و برای اندازه‏گیری آن مقیاسی معرفی و استفاده کرد. این مقیاس به این منظور ساخته شد که بین نگرش مذهبی شخصی و نگرش عمومی به مذهب تفاوت قائل شود. این مقیاس از جمله به‌وسیله مالتبی، تالی، کوپر و لسلای (1995) برای سنجش اثر شخصیت بر گرایش به مذهب استفاده شد.
فرانسیس و ویلکو (C. Vilcox) کوشیدند برای اندازه‏گیری بُعد رفتاری مذهب در مسیحیت، مقیاسی بسازند که از روش محاسباتی لیکرت استفاده می‏کرد. این پرسشنامه و مقیاس در تحقیقات مالتبی (1995)، لویس و مالبتی (1996)، اسمیت (L. D. Smith, 1996)، ویلد و جوزف (1997) مورد استفاده قرار گرفت.
آدامسون (G. Adamson)، شولین (M. Shevlin)، لوید (V. S. N. Lioyd) و لویس (1998) نیز کوشیدند مقیاس دیگری (با روش محاسباتی لیکرت) برای اندازه‏گیری رفتارهای مذهبی (Religious behaviours) بسازند و در این تحقیق و تحقیق بعدی خود (2000) استفاده کردند.
هاچ (L. R. Hatch) و دیگران (1998) مقیاسی برای اندازه‏گیری اعتقادات و دغدغه‏های مذهبی (Spiritual involvment and blief) افراد ارائه کردند که در تحقیق خودشان مورد استفاده قرار گرفت. این مقیاس به‌وسیله مالتبی و دی (Liza Day, 2001) نیز برای سنجش اندازه اعتقاد و دغدغه مذهبی به‌کار گرفته شد.
لارسون (B. D. Larson) و دیگران (1986) برای بررسی رابطه مذهب و سلامت در طراحی مقیاس اندازه‏گیری تقیّد مذهبی (Religious offiliation) پرسشنامه‏ای ساختند که در آن، مبنای محاسباتی، روش لیکرت بود. لوین (Lewin) و شیلر (L. P. Shiller) (1978) نیز بررسی مشابهی انجام داده‏اند.
آی (Amy L. Ai)، لینگ (B. Steren F. Lling) و پترسون (Christopher Peterson) (2000) نیز پرسشنامه‏ای برای سنجش اندازه تقیّد مذهبی افراد در انجام عبادت‌ها با استفاده از روش محاسباتی و گزینه‏های لیکرت (امّا با حذف گزینه بینابین) طراحی کردند و مقیاسی ساختند که در بررسی خودشان برای سنجش اثر عبادت بر بهبود بیماران آزمون شده است. افزون بر موارد یادشده در بررسی‌های مربوط به ابعاد نگرش مذهبی، مقیاس‌های دیگری نیز ساخته شده است؛ از جمله می‏توان به مقیاس‌های شاخص‌بودن مذهبی پترسون و روی (1985)، ارتباط‌های الاهی (چامبلر و الیسون 1996)؛ احساس نزدیکی با خدا هنگام عبادت (پولوما و پندلتون، 1989) سنت‌گرایی مذهبی (کوستا و دیگران، 1986)، و مانند این‌ها اشاره کرد.
3ـ1ـ3. مقیاس‌های سنجش مذهبی مسلمانان
در زمینه سنجش مذهبی نزد مسلمانان کوشش فراوانی به چشم نمی‏خورد؛ با وجود این، برخی کوشیده‌اند برای سنجش مذهب نزد مسلمانان، مقیاس‌هایی بسازند. با وجود این مقیاس‌ها، مباحث نظری چندانی نیز در این زمینه وجود ندارد. در ادامه به بعضی از این مقیاس‌ها اشاره می‏کنیم.
از جمله تلاش‌های ارائه‌شده در زمینه سنجش مذهبی بین مسلمانان، تحقیق ویلد (Alex Wilde) و جوزف (Stephen Joseph, 1997) درباره رابطه دینداری و شخصیت مسلمانان در انگلستان بوده است. این پژوهشگران، پرسشنامه‏ای با چهارده پرسش درباره رفتارها و باورهای مذهبی اسلامی طراحی کرده‏اند. پاسخ‌های پرسشنامه، پنج‌گزینه‏ای کاملاً موافق تا کاملاً مخالف و روش محاسباتی این مقیاس مشابه لیکرت بوده است.
در ایران نیز پژوهش‌هایی برای سنجش مذهبی انجام شده است. احمدی علوی آبادی (1352)، پرسشنامه‏ای با مبنای فرافکنی حاوی 25 پرسش کامل‌کردنی برای سنجش نگرش مذهبی بر مبنای مذهب اسلام طراحی کرد و بر روی دانش‌آموزان دبیرستانی آزمود. گلریز (1353) نیز پرسشنامه‏ای حاوی 25 پرسش با تفکیک مذهب درونی و بیرونی (طبق نظریه آلپورت) برای سنجش نگرش مذهبی با مبنای اسلامی ساخت. این پرسشنامه با پاسخ‌های پنج‌گزینه‏ای و با شیوه حاصل جمع لیکرت تنظیم شده است و به‌وسیلة محقق و پس از او در پژوهش‌های دیگری از جمله به‌وسیلة طهماسبی‏پور و کمانگیری (1375) و اسلامی (1376) مورد استفاده قرار گرفته است.
جان‏بزرگی (1378) در بررسی اثربخشی روان‌درمانگری با و بدون جهت‏گیری مذهبی، پرسشنامه‏ای با 22 پرسش مذهبی با چهار گزینه پاسخی که برای پرسش‌های مختلف، متفاوت است، تهیه کرده. او در مقیاس محاسباتی خود از روش حاصل جمع نمره‏گذاری ساده (مشابه لیکرت) امّا با چهار گزینه استفاده کرده است. او کوشیده در این شاخص، تفکیک گرایش مذهبی درون‌سویی ـ برون‌سویی را نیز نشان دهد.
رحیمی‏نژاد در بررسی هویت و اضطراب (1379) کوشیده مقیاسی برای سنجش هویت مذهبی افراد بسازد. این مقیاس متکی بر پرسشنامه 67 پرسشی با پاسخ‌های دو گزینه‏ای بله/ خیر بوده است.
در این زمینه، میر‏نسب (1379) نیز در بررسی رابطه توکل به خدا با اضطراب و افسردگی، کوشیده است مقیاسی برای سنجش توکل به خدا با استفاده از پرسشنامه‏ای خاص تهیه کند.
خدایاری‏فرد و همکاران (1379) پژوهشی با هدف تهیه مقیاس نگرش مذهبی دانشجویان براساس مبانی اسلامی انجام دادند. در این پژوهش، پرسشنامه‏ای حاوی 40 پرسش پنج‌گزینه‏ای از نوع گزینه‏های لیکرت تهیه شده و بر روی دانشجویان آزمون شده است. در سال 1382 پژوهش جامع‏تری به‌وسیله خدایاری‌فرد و همکاران انجام شده است.
در زمینه، نگرش‌های اجتماعی نیز در ایران پژوهش‌هایی انجام شده که به‌صورت خاص به مذهب نپرداخته‏اند؛ امّا مذهب، بخشی از فرهنگ ایرانیان است و به ناچار به این مسأله به‌صورت بخشی از کار خود توجه کرده‏اند. با این حال، این پژوهش‌ها درصدد سنجش نگرش فردی نبوده؛ بلکه نگرش اجتماع را بررسی کرده‏اند و مقیاسی به‌منظور سنجش نگرش فردی نساخته‏اند (از جمله اسدی و محسنی، 1356 و 1359؛ بهروان، 1374؛ محسنی و عالمی، 1358؛ محسنی، 1379).
2ـ3. مقیاس پیشنهادی سنجش ایمان مذهبی
با توجه به آنچه بیان شد، مقیاس‌های طراحی‌شده در مطالعات دیگر اغلب بر مبنای آموزه‏های مسیحیت ساخته شده‏اند و برای مسلمانان قابل استفاده نیستند. مقیاس‌های سنجش مذهبی ساخته‌شده برای مسلمانان نیز برای سنجش ایمان طراحی نشده‏اند؛ بدین سبب ما ناچاریم مقیاس جدیدی بسازیم. برای این منظور، کوشیده شده است مقیاس مناسبی با اتکا به نص صریح قرآن استخراج شود. برای این منظور، از ویژگی‌های استخراجی از قرآن برای ایمان و مؤمن استفاده می‏شود. برای سنجش اندازه این ویژگی‌ها نزد افراد، ناگزیریم از روش خودگزارشگری استفاده کنیم. به این منظور، پرسشنامه‏ای طراحی شده‏ است تا از طریق آن به سنجش اندازه این ویژگی‌ها بپردازیم. در این‌جا ویژگی‌های مقیاس طراحی‌شده برای اندازه‏گیری ایمان مذهبی را بیان می‏کنیم.
1ـ2ـ3. ویژگی‌های پایه‏ای مقیاس پیشنهادی‏
با توجه به آنچه بیان شد، در این تحقیق درصدد آن هستیم تا مقیاس کامل‌تر و مناسب‌تری برای استخراج ایمان مذهبی براساس مبانی اسلام بسازیم و این مقیاس را برای اندازه‏گیری ایمان افراد موضوع تحقیق استفاده کنیم. ویژگی‌های پایه‌ای این مقیاس عبارتند از استناد به قرآن در تشخیص ویژگی‌های مؤمن، استفاده از روش خودگزارشگری و نحوه اندازه‏گیری و محاسبه ایمان که به توضیح آن‌ها می‏پردازیم.
1ـ1ـ2ـ3. اتکا به نص صریح قرآن
در طراحی مقیاس سنجش اندازه ایمان مذهبی مسلمانان، برای ایجاد انطباق بیشتر و صریح‌تر با مبانی دینی اسلام، کوشیده شد با مراجعه به قرآن، ویژگی‌های مؤمن (و ایمان) مشخص شوند. بر این اساس، همه ویژگی‌های بیان‌شده در نص صریح قرآن برای مؤمن و ایمان ملاک قرار گرفت. این ویژگی‌ها، مبنای طراحی مقیاس قرار گرفته‏اند. برای استخراج صحیح این ویژگی‌ها، همه آیات قرآن که به صراحت، بحث ایمان، مؤمن و ابعاد آن‌ها را بیان کرده‏اند، مطالعه شد. نزدیک به 900 بار، قرآن از کلمات با ریشه «اَمِنَ» به معنای ایمان آورد، استفاده کرده است. این موارد همراه آیات قبل و بعد آن‌ که دربارة این موضوع مطرح شده بودند، به دقت مطالعه شد.
از این بررسی قرآنی، 35 ویژگی اصلی (همراه با ابعاد آن‌ها) برای ایمان استخراج شد. می‌توان این ویژگی‌ها را در قالب پنج گروه اعتقادی، عبادی، اخلاقی ـ رفتاری، احساسی ـ عاطفی و شناختی تفکیک کرد. برای جلوگیری از اشتباه در هر مورد از آیه‏های مورد بررسی به چند ترجمه و چندین تفسیر معتبر قرآن مراجعه شده است تا برداشت صحیح‏تر مورد استفاده قرار گیرد. ترجمه‏های قرآن استفاده شده عبارتند از ترجمه‏های الهی قمشه‏ای، آیتی، فولادوند، خرمشاهی و صاحب محدث دهلوی، و تفسیرهای رجوع‌شده عبارتند از المیزان، نمونه، الکبیر، جامع‌البیان، جوامع‌الجامع، جلاء‌الاذهان و جلاء‌الاحزان، مجمع‌‏البیان، التبیان، عیاشی، مختصر تفسیر ابن‌کثیر، روح‌المعانی، جامع، البرهان، انوار درخشان، شبر، الجواهر‌الثمین، نورالثقلین، منهج‌الصادقین و الصافی.
ویژگی‌های استخراج‌شده از قرآن براساس این مطالعات، ملاک سنجش مقدار ایمان قرار گرفته است. برای سنجش هر یک از این ویژگی‌ها و ابعاد آن، پرسش (یا پرسش‌هایی) طراحی‌شده که در قالب یک پرسشنامه کلی (پیوست) قرار گرفته است.
2ـ1ـ2ـ3. استفاده از روش خودگزارشگری
از آن‌جا که ایمان به معنای اطمینان و تصدیق قلبی است و هیچ‌کس جز خود فرد به درون او آگاه نیست، ناچاریم برای اندازه‏گیری آن نزد هر فرد به خود افراد رجوع کنیم. به این منظور، ویژگی‌های استخراجی برای ایمان در قالب پرسش‌هایی گنجانده شد که پاسخ آن‌ها نشان‌دهندة اندازه این ویژگی‌ها نزد فرد است. هر چند ممکن است در روش خودگزارشگری اشکالاتی باشد، در این‌گونه موارد، بهترین روش است. بر این اساس، پرسشنامه، به افراد موضوع تحقیق داده شده است تا پاسخ‌های آن‌را ارائه کنند و برای این‌که در تنگنا قرار نگیرند، بدون نشانی و مشخصات خود، از طریق پست به نشانی از قبل مشخص‌شده (بر روی پاکت‌های تهیه و تحویل‌شده به پاسخگو) ارسال کنند.
3ـ1ـ2ـ3. نحوه اندازه‏گیری و محاسبه ایمان‏
مبنای اندازه‏گیری ایمان هر فرد، پاسخ‌های ارائه‌شده از سوی او به پرسش‌های پرسشنامه تحویلی به او است. برای آسان‌کردن پاسخگویی برای هر پرسش، سه تا شش گزینه پاسخ مشخص شد و در مقابل هر پرسش قرار گرفت. گزینه‌های پاسخ از طیف کاملاً موافق (یقین دارم، کاملاً صحیح است و نظیر این‌ها) تا کاملاً مخالف (اعتقاد ندارم، هیچ، کاملاً غلط و نظیر این‌ها) را در بر می‏گیرند. برای محاسبه مقدار ایمان به هر یک از گزینه‏ها از نمره یک تا پنج (و در چند مورد ـ حالت‌های خاص ـ از نمره‏های متفاوت) برحسب بیشترین مقدار انطباق ویژگی با ایمان تا کمترین آن، داده شد. اندازه ایمان هر فرد حاصل جمع نمره اختصاصی به پاسخ‌های همه پرسش‌های پرسشنامه است (مشابه روش حاصل جمع نمره‌گذاری لیکرت). برای این‌که تفاوت مقادیر ایمان افراد روشن‌تر نشان داده شود، مقدار این حاصل جمع، ملاک قرار گرفت و از روش نمره متوسط پاسخ‌ها استفاده نشد.
براساس نحوه نمره‏گذاری انجام شده و محاسبات نهایی برای پرسشنامه نهایی‌شده، حداقل اندازه ایمان هر فرد می‏تواند نمره 41 و حداکثر آن می‏تواند نمره 230 باشد. این دامنه، مقدار بسیاری است و قابلیت تفکیک مناسبی را ایجاد می‌کند. در عمل نیز حداقل نمره اکتسابی در بررسی نهایی 51 و حداکثر آن 229 بوده است؛ البته باید تأکید کرد که این ملاک را فقط برای سنجش رتبه‏ای ایمان ساخته‏ایم. سنجش مقدار مطلق ایمان کار بسیار دشواری است که شاید از عهده هیچ مقیاسی برنیاید.
2ـ2ـ3. پرسشنامة طراحی‌شده برای سنجش اندازة ایمان
در این تحقیق، ابتدا پرسشنامه‏ای شامل 66 پرسش طراحی؛ سپس برای آزمون کیفیت تکمیل و محتوا، کوشیده شد به‌وسیله 30 نفر پاسخگو تکمیل شود و نتایج بررسی شد. این پرسشنامه همزمان به 3 نفر متخصص ارائه شد تا بررسی محتوایی پرسشنامه را انجام دهند. در آزمون و بررسی اولیه، پرسش‌ها به 47 پرسش کاهش یافت؛ سپس پرسشنامه اصلاح‌شده بین 200 نفر توزیع شد که حدود 120 نفر به آن پاسخ دادند و پاسخ حدود 90 نفر به نوعی استفاده شد. در بررسی نتایج این آزمون، یک پرسش دیگر حذف شد و در پرسشنامه نهایی 46 پرسش باقی ماند.
از بین پرسش‌های این پرسشنامه یک پرسش نیازمند پاسخ عددی بود که سپس به پنج گزینه تفکیک شد؛ 2 پرسش سه‌گزینه‏ای، 5 پرسش نیز شش‌گزینه‏ای و بقیه (38 پرسش) دارای پنج گزینه برای پاسخ هستند. برای همگن‌شدن نمره‏گذاری پاسخ‌ها، به پاسخ پرسش‌های پنج‌گزینه‏ای نمره‏های 1 تا 5، به پاسخ پرسش‌های سه‌گزینه‏ای نمره‏های 1، 3 و 5 و به پاسخ پرسش‌های شش‌گزینه‏ای نمره‏های 0، 1، 2، 3، 4 و 5 اختصاص یافت.
1ـ2ـ2ـ3. اعتبار
برای ایجاد اعتبار بیشتر در مقیاس سنجش ایمان مذهبی، اقدام‌های گوناگونی انجام شد. این اقدام‌ها در مراحل طراحی پرسشنامه و آزمون‌های آن انجام شد. از جمله اقدام‌های انجام‌شده، طراحی بر مبنای آیات قرآن، آزمون پرسشنامه در دو مرحله و بررسی محتوایی پرسشنامه به‌وسیله متخصصان است این اقدام‌ها به ایجاد پایایی و روایی پرسشنامه انجامید که به آن‌ها اشاره می‏شود.
2ـ2ـ2ـ3. روایی‏
برای این‌که از صحت و روایی محتوای پرسشنامه اطمینان حاصل شود، ابتدا پرسشنامه‏های گوناگونی در زمینه سنجش مذهبی به‌صورت محتوایی بررسی شدند؛ سپس چنانچه اشاره شد، با استناد به متن صریح قرآن، ویژگی‌های گوناگون اعتقادی، اخلاقی، رفتاری، عاطفی، عبادی، شناختی و نظیر آن برای مؤمنان استخراج، و پرسشنامه براساس آن‌ها و با هدف سنجش این ویژگی‌ها در قالب‌های پرسش، طراحی شد. پس از این اقدام، پرسشنامه را سه نفر متخصص روان‌شناسی و علوم دینی بررسی کردند که نظریات اصلاحی آن‌ها مورد توجه قرار گرفت.
کنار این بررسی به‌ منظور انجام آزمون اولیه، پرسشنامه بین 50 نفر از اعضای هیأت‌علمی دانشگاه‌ها توزیع، و پرسشنامه‏های تکمیل‌شده (حدود 30 پرسشنامه) جمع‌آوری و تحلیل شد. هر چند تعداد نمونه‏های قابل استفاده محدود بود (20 عدد)، بررسی محتوایی نتایج، همراه بررسی برخی شاخص‌های آماری مربوط به روایی و پایایی به این نتیجه انجامید که به‌علت ضعف برخی پرسش‌ها، مترادف‌بودن (هم‌معنا ‌بودن) بعضی پرسش‌های دیگر و اشکال‌های دیگر، برخی پرسش‌ها در یک‌دیگر ادغام، بعضی اصلاح و بعضی نیز حذف شدند؛ در نتیجه، پرسش‌های پرسشنامه به 47 عدد کاهش یافت.
جدول شماره «1ـ6»: ضریب همبستگی نمره هر پاسخ و میانگین نمره کل هر فرد
 
پس از این مرحله، برای آزمون دوم، حدود 200 عدد پرسشنامه توزیع شد که حدود 120 پرسشنامه تکمیل و جمع‌آوری شد. بیست عدد از پرسشنامه‏های جمع‏آوری شده فاقد پاسخ بودند و از 100 عدد دیگر، حدود 90 پرسشنامه از نظر حجم پاسخ‌های داده‌شده تا حدودی قابل استفاده بودند. برای اطمینان از روایی سازه در این پرسشنامه‌ها، میانگین، دامنه و ضرایب همبستگی نمره هر آزمودنی در هر پرسش با نمره کل آن آزمودنی (و ضرایب دیگر) مقایسه و بررسی شدند. خلاصه برخی نتایج، پیوست تحقیق است. در این بررسی، ضرایب همبستگی پاسخ‌های ارائه‌شده برای هر پرسش با نمره کل آزمودنی به‌صورت جدول پیش‌گفته به‌دست آمد.
بین این ضرایب، ضریب همبستگی پاسخ‌های سه پرسش کمتر از 25 درصد بود. بدین سبب، این پرسش‌ها و پاسخ‌ها مورد دقت قرار گرفت. این ضرایب مربوط به پاسخ پرسش‌های شماره 6، 7 و 42 بود. ضریب همبستگی پاسخ پرسش شماره 7 منفی و کم بود. شاید علت این امر آن باشد که مفهوم گنجانده‌شده در این پرسش در مقایسه با دیگر پرسش‌ها متفاوت بوده است. امید آن بود که دو پرسش دیگر در بررسی‌های تکمیلی ضرایب بهتری بیابند (یکی از آن‌ها در بررسی نهایی به 41 درصد افزایش یافت) ضمن این‌که حذف آن‌ها از پرسشنامه از لحاظ مفهومی و با توجه به نص صریح قرآن توجیه خاصی ندارد؛ بدین جهت، پرسشنامه با 46 پرسش آماده استفاده نهایی شد.
3ـ2ـ2ـ3. پایایی
به منظور سنجش پایایی پرسشنامه طراحی‌شده برای مقیاس اندازه‏گیری ایمان، همراه با آزمون‌های پرسشنامه‏ها، ضرایب پایایی محاسبه شد. در مرحله اول آزمون که 20 پرسشنامه تکمیل شده بود، ضرایب محاسبه‌شده کم بود؛ امّا با توجه به تعداد محدود نمونه، به‌نظر می‌رسید با افزایش تعداد نمونه و اصلاح برخی موارد، ضریب بهبود یابد. از جمله مقادیر محاسبه‌شده برای سنجش پایایی مقیاس، عبارتند از 63 درصد برای آلفای کرونباخ، 46 درصد برای ضریب گاتمن و 62 درصد برای ضریب اسپیرمن ـ براون.
پس از اصلاح پرسشنامه، در آزمون دوم که حدود 120 نمونه داشت (با 90 نمونه قابل استفاده)، ضریب آلفای کرونباخ 94 درصد (استاندارد شده 95 درصد)، ضریب گاتمن دونیمه‏ای 82 درصد، ضرایب لامبدا گاتمن 82 درصد تا 98 درصد، ضریب اسپیرمن- براون 83 درصد و ضریب F عدد 17 به‌دست آمد که همگی ضرایب مناسبی را نشان می‏دهند و بیان‌کننده پایایی مقیاس هستند.
ضرایب پایایی پس از جمع‌آوری داده‏های تحقیق (به منظور تحلیل) نیز محاسبه شد. این ضرایب با 500 نمونه قابل استفاده، مقادیر قابل قبولی را نشان می‏دهند. ضریب آلفای کرونباخ 94 درصد (استاندارد شده آن 95 درصد)، ضریب گاتمن (دو نیمه تصادفی) 87 درصد، ضرایب لامبدا 86 درصد تا 96 درصد، ضریب اسپیرمن- براون 87 درصد، ضریب استریکت 91 درصد و آماره F آن عدد 282 به‌دست آمد. نتایج این آزمون‌ها، پایایی پرسشنامه را نشان می‏دهند. به این‌صورت، مقیاسی برای اندازه‏گیری ایمان ساخته، و آزمون‌های لازم برای آن انجام شد تا بتوان از آن در تحقیق استفاده کرد.
4. تحلیل و نتایج
در این‌جا ابتدا به‌صورت آماری رابطه بین مخارج در راه خدا یا مخارج مذهبی افراد را با متغیرهای یادشده تحلیل می‌کنیم؛ سپس با استفاده از رابطه رگرسیونی، تابع مخارج مذهبی خانوارها را تخمین می‏زنیم.
1ـ4. خلاصه نتایج آماری
اطلاعات اصلی و ضریب همبستگی هزینه‏های مذهبی افراد با متغیرهای سن، درجه ایمان و درآمد آن‌ها آورده شده‏اند. براساس اطلاعات مشاهدات، از 500 نمونه، 90 نمونه درآمد خود را اعلام نکرده‏اند. میانگین سن پاسخگویان حدود 40 سال، حداقل سن 18 سال و حداکثر آن 77 سال بوده است. میانگین درجه ایمان افراد براساس مقیاس این تحقیق 161 از حداکثر 229 تا حداقل 51 بوده است.
 
در این تحقیق، از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شده است.
میانگین درآمد سالانه نمونه مورد بررسی 56520 هزار ریال، از 1100 هزار ریال تا 1550 میلیون ریال بوده است. چنان‌که مشاهده می‏شود، براساس ضریب همبستگی محاسبه شده، بین متغیر مقدار هزینه‏های مذهبی افراد با 3 متغیر مورد بررسی رابطه مثبت و معنا‏داری وجود دارد؛ البته سطح معنا‏داری ضریب همبستگی درآمد و هزینه‏های مذهبی افراد کمتر است.
2ـ4. تحلیل رگرسیونی
برای تحلیل از طریق رگرسیون، دو الگو: یکی خطی و دیگری غیرخطی (توان‌دار) تخمین زده شده است. الگوی خطی به‌صورت ذیل است:
که در آن، RMC هزینه‌های مذهبی خانوار برحسب هزار ریال، سن سرپرست خانوار برحسب سال، درجه ایمان سرپرست خانوار برحسب مقیاس ساخته‌شده و I درآمد خانوار برحسب هزار ریال است.
نتایج تخمین رگرسیونی، به شرح ذیل به‌دست آمده‏اند.
 
چنان‌که مشاهده می‌شود، ضرایب تخمین‌زده شده، سطح معنا‌داری خوبی دارند. هر چند سطح معنا‌داری I اندکی پایین است، سایر آماره‌های آزمون، سطح معنا‌داری خوبی دارند؛ بنابراین می‏پذیریم که مخارج در راه خدا (مذهبی) افراد تابعی مثبت از سن، درجه ایمان و درآمد افراد است.4
با این حال، در تفسیر ضرایب می‌توان گفت l به معنای آن است که به ازای هر یک سال افزایش در سن سرپرست خانوار با ثبات سایر شرایط، به‌طور متوسط، هزینه‏های مذهبی (در راه خدا) خانوار بیش از 80 هزار ریال افزایش می‌یابد. ضریب b نیز مبین این است که با ثبات سایر شرایط به ازای یک درجه افزایش در سطح ایمان سرپرست خانوار (با مقیاس ارائه‌شده) به‌طور متوسط بیش از 30 هزار ریال هزینه‌های مذهبی (در راه خدا) خانوار افزایش می‏یابد. همچنین ضریب p نشان‏دهنده آن است که با ثبات سایر شرایط به ازای هر یک هزار ریال افزایش در درآمد خانوار، به‌طور متوسط مبلغ 11 ریال هزینه‏های مذهبی خانوار افزایش می‌یابد (به ازای هر یک میلیون ریال افزایش درآمد، یازده هزار ریال افزایش در هزینه‏های مذهبی).
الگوی تخمین‌زده شده غیرخطی برای تابع مخارج در راه خدا (مذهبی) خانوار به‌صورت ذیل بوده است:
 
همه ضرایب این الگو با سطح معنا‏داری بالایی قابل قبول هستند. بر این اساس می‏توان گفت که متغیرهای سن سرپرست خانوار، سطح ایمان و درآمد خانوار، عوامل تعیین‏کننده خوبی برای مقدار مخارج مذهبی افراد است.
نتیجه‌گیری
در زمینه رفتار مصرف‏کنندة مسلمان، نظریه‏های گوناگونی ارائه شده است. بعضی از این نظریه‏ها به‌صورتی ارائه شده‏اند که نمی‏توان آن‌ها را آزمود؛ امّا بعضی دیگر قابلیت آزمون را دارند. به‌نظر می‏رسد تبیین رفتار مصرف‏کننده براساس مطلوبیت انتظاری برحسب درجه ایمان و سن مصرف‏کننده بتواند تفاوت‌های رفتاری بین مسلمانان را تشریح کند؛ از این‌رو با انجام آزمون تجربی رفتار مصرف‏کنندة مسلمان بر مبنای این نظریه کوشیدیم اثر ایمان، سن و درآمد مصرف‏کننده را بر مقدار هزینه‏های مذهبی (در راه خدا) تحلیل کنیم. در این تحلیل‌ها، از لحاظ آماری رابطه معنا‏دار و قابل قبولی بین درجه ایمان و سن افراد با مقدار هزینه‏های آخرتی یافتیم. این روابط مؤید بحث نظری اشاره شده نیز هستند.
در بحث تخمین رگرسیونی نیز همه نتایج در تحلیل‌های خطی و غیرخطی، ضرایب قابل اطمینانی را برای تشریح رابطه بین هزینه‏های در راه خدا با درجه ایمان، سن و درآمد افراد نشان می‏دهد. در این تحلیل‌ها معنادارترین ضریب در الگوهای تخمین‌زده شده، ضریب درجه ایمان است. بر این اساس، به‌صورت جدی می‏توان گفت که درجه ایمان افراد، عامل مهمی در تشریح و چگونگی هزینه‏های در راه خدای افراد است.
منابع و مآخذ
أ. فارسی
1. ابراهیمی، محمدحسین، اقتصاد در قرآن، (تولید، توزیع، مصرف و رشد)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم، 1375ش.
2. اکبری، بهمن، اسلام و مصرف خوراک، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1369ش.
3. ــــــــــــ، اسلام و مصرف پوشاک، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1370ش.
4. امینی، ابراهیم، «نقش اخلاق در اقتصاد اسلامی»، مجموعه مقالات دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369ش.
5. باقری تودشکی، مجتبی، سطح مصرف از دیدگاه اسلام، پایان‏نامه کارشناسی ارشد اقتصاد، قم، دانشگاه مفید، 1378ش.
6. بناء رضوی، مهدی، «مقدمه‏ای بر کاربرد عملی نظام ارزشی در اقتصاد اسلامی»، مجموعه مقالات اولین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1367ش.
7. بهروان، حسین، «کارکردهای اقتصادی ـ اجتماعی اخلاق در اسلام»، مجموعه مقالات اولین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1367ش.
8. توانایان‏فرد، حسن، دو تئوری توزیع در اسلام ـ مصرف در اسلام، تهران، قسط، 1359ش.
9. توتونچیان، ایرج، تئوری تقاضا و تحلیل اقتصادی انفاق، تهران، مرکز اطلاعات فنی ایران، 1363ش.
10. حسینی، سیّدرضا، الگوی تخصیص درآمد و رفتار مصرف‌کننده مسلمان، تهران، مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379ش.
11. دادگر، یدالله، نگرشی بر اقتصاد اسلامی، معرفت‌ها، ارزش‌ها و روش‌ها، تهران، پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، 1378ش.
12. دانش، سیّدحسین‌علی، نقش احکام و ارزش‌های اسلامی در تئوری تقاضا، پایان‏نامه کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، 1365ش.
13. دستغیب، عبدالحسین، اخلاص و انفاق، شیراز، تربیت، دوم، 1364ش.
14. شاه‏آبادی، محمدعلی، مروری بر تجمل و اسراف، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1380ش.
15. صدر، سیّدکاظم، اقتصاد صدر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1375ش.
16. عزتی، مرتضی «الف»، «اثر ایمان مذهبی بر تخصیص زمان افراد به فعالیت‌های مذهبی و تفریحی»، فصلنامه روان‌شناسی، شماره 26، تابستان 1382ش.
17. ـــــــــــ «ب»، «اثر ایمان مذهبی بر رفتار مصرف‌کننده»، فصلنامه تخصّصی اقتصاد اسلامی، ش11، پاییز 1382ش.
18. علوی، سیّدابراهیم، «اقتصاد اخلاقی»، مجموعه مقالات دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369ش.
19. غروی بهمئی، اسماعیل، اسراف و قناعت از نظر اسلام، قم، دارالنشر، 1368ش.
20. کیاءالحسینی، سیّدضیاءالدین، زکات در قرآن و برآورد تابع آن در ایران، پایان‏نامه کارشناسی ارشد رشته اقتصاد، قم، دانشگاه مفید، 1377ش.
21. محمّدی اشتهاردی، محمّد، اسراف: بلای خانمان‌سوز، قم، مطهر، 1379ش.
22. محمودی، عباس‌علی، اسراف و تبذیر، تهران، بعثت، 1362ش.
23. مشرف‏جوادی، محمّدحسن، نگرشی بر الگوی مصرف در جوامع اسلامی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد اقتصاد، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1365ش.
24. ــــــــــــ، «مطلوبیت با توجه به ارزش‌های متعالی اسلام»، تهران، مجله پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، اردیبهشت الی شهریور ماه 1370ش.
25. موسوی کاشمری، سیّدمهدی، پژوهشی در اسراف، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم، 1377ش.
26. نقوی، حیدر، جمع اخلاق و اقتصاد در اسلام، حسن توانائیان‌فرد، تهران، مترجم، 1366ش.
27. واحد تحقیقات تجارت اسلامی، نظری اجمالی بر اصول و مبانی مصرف در اسلام، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1368ش.
28. نجاد، احمد، النظریة الاقتصادیة فی الاسلام، قاهره، دارالتحریر للطباعة و النشر، 1973م.
ب. انگلیسی
1. Ahmad, Ausaf; Macroconsumption Fumction in an Islamic Framework: A Survey of Current Literature; Lectures on Islamic Economics; Jeddah, Saudi Arabia: I.D.B. 1987.
2. Ahmad, Salahuddin, Patterns of Consumption and Saving Behaviour in an Islamic Economy; Thougt on Economics, Vol.7, No1, Winter.
3. E1 Ashker, Ahmad, A., On the Islamic Theory of Consumer Behaviour - An Empirical laquiry in a Non - Muslim Country; Arab Banker, Vol. V1, No. 4, July- Aug 1986.
4. E1 Badour, Radi, Economics of Profit Sharing - Conceptual and Theoretical Issues Paper Presented at the Workshop on Investment Strategy in Islamic Banking: Applications, Issues and Problems; held in Amman, Jordan, during 18-21 June, 1987.
5. Choudhury, M.A. Contributions to Islamic Economic Theory; The McMillan Press, 1986.
6. Hasan, Zubair, Comments on Macro Consmption Function in an Islamic Framework; Journal of Research in Islamic Economics, Vol. 2, No. 2, 1405.
7. Iqbal, Munawar, Zakah, Moderation and Aggregate Consumption in an Islamic Economy; Journal of Research in Islamic Economics, Vol. 3, No. 2, 1406, 1986.
8. Kahf, Mohammad Monzer, A Contribution to the Theory of Consumer Behaviour in an Islamic Society; Studies in Islamic Economics, Ed. Khurshid Ahmad, Islamic Foundation, Leciestr, u,k, 1981.
9. __________ , A Contribiution to the Study of the Economics of Islamic; Utah U.S.A. : Univ. of Utah, S.L.C. , July, 1973.
10. __________ , A Model of the Houshold Decisions in Islamic Economy; Association of Muslim Social Scientists, Proceedings, Third Wational Seminar, Gary, Indiana, May. 1974.
11. __________ , Islamic Economics; book in press, 2002.
12. Khan, Mohammad, Fahim, Macro Consumption Function in Islamic Framework; Journal of Research in Islamic Economics, Vo.1, No. 2, 1984 / 1404.
13. ___________ , Theory of Consumer Behavior in Islamic Perspective; Lectures on Islamic Eeconomics; Jeddah, Saudi Arabia; I.D.B., 1987.
14. Keynes, J.M., The General Theory of Employment Interest and Money; Har - Court, Brace and Jovanovich, New York, 1936.
15. Malinvaud, E. Lectures on Micro Economic Theory; North Holland, London, 1974.
16. Mannan, M.A. Islamic Economics - Theory and Practice; Hodder and Stoughton, Cambridge, (First Editon, 1970), 1986.
17. _________ , The Making of Islamic Economic Society: Islamic Dimensions in Economic Analysis; International Agsociation of Islamic Banks, Cairo, 1984.
18. Mahdi, S.I., Comment on Macro Consumpton Function in an Islamic Economy; Journal of Research in Islamic Economics, Vol. 2, No. 2, 1405, 1985.
19. Metwally, M.M., Macro Economic Models of Islamic Doctorines; I.K. Publishers, London (1981). Siddighi, Mohammad Nejatullah, Economic Enterprise in Islam; Lahore, Islamic Publications, Delhi, Markazi Maktabah – Islami, 1972.
_______________________
1- به این مقیاس، مقیاس «حاصل جمع نمره‌گذاری» (استیفن ایزاک، 1374: ص209) یا «حاصل جمع تخمین‌ها» (پتراتسلندر، 1375: ص291) نیز گفته‌اند.
2- به این مقیاس، مقیاس «فواصل برابرنما» (استیفن ایزاک، 1374: ص210) و «فواصلی که مساوی به‌نظر می‏رسند» (پتراتسلندر، 1375: ص290» نیز گفته‏اند.
3- از جمله مقیاس معنایی (اتفین ایزاک، 1374)، مقیاس مقایسه دو زوجی، مقیاس اجتماعی (سرمد، بازرگان و حجازی، 1376) و نظیر این‌ها.
4- توجه شود که در داده‌های مقطعی، مقدار R ومحدود به‌دست می‌آید و ملاک سایر ضرایب، به‌‌ویژه ضرایب t هستند.