اسلام دین زنده و همیشه جاوید

یکى از ویژگى‏هاى اسلام پویایى آن است و همین ویژگى او را جاودانه معرفى مى‏کند امام رضا (ع) در جواب شخصى که از او مى‏پرسد، چرا قرآن با گذر زمان کهنه نمى‏شود و هر چه زمان بر او بگذرد تازه و نو بودن آن محفوظ است فرمود: « لانّ الله لم ینزله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى کل زمان جدید و عند کل قوم غض الى یوم القیامه ؛(1) خداى سبحان قرآن را براى زمان خاص و مردم خاص فرو نفرستاده است، پس قرآن در هر زمانى و پیش هر قومى تا روز قیامت تازه و نو است».
امام صادق (ع) نیز فرمود: حلال محمد حلال ابداً الى یوم القیامه و حرامه حرام ابداً الى یوم القیامه لایکون غیره و لا یجى‏ء غیره؛(2) حلال پیامبر اسلام (ص) تا روز قیامت و براى همیشه حلال و حرام او نیز براى همیشه و تا روز قیامت حرام است نه غیر آن خواهد شد و نه چیز دیگرى جایگزین آن خواهد گردید».
یکى از اندیشمندان غربى اسلام را دینى زنده و پاینده و دین آینده جهان معرفى کرده و گفته است: «من همیشه نسبت به دین محمد(ص) به واسطه خاصیت زنده بودن شگفت آورش نهایت احترام را داشته‏ام، به نظر من اسلام تنها مذهبى است که استعداد توافق و تسلط بر حالات گوناگون و صور متغیّر زندگى و مواجهه با قرون مختلف را دارد، من چنین پیش بینى مى‏کنم و از هم اکنون نیز آثار آن پدیدار شده است که ایمان محمد(ص) مورد قبول اروپاى فردا خواهد بود».(3)
آن چه باعث پویایى و جاودانگى اسلام است عناصر گوناگونى است که از جمله آن‏ها هماهنگى آن با عقل و این که عقل یکى از منابع دین معرفى شده است علاوه بر آن که عقل یکى از منابع دین معرفى شده است و ائمه فرموده‏اند: مردم دو جهت در اختیار دارند یکى پیامبران و ائمه (ع) که حاملان پیام الهى به مردم هستند و دیگرى عقل(4)، اجتهاد پذیرى اسلام نیز آن را پاسخگوى نیازهاى انسان در هر عصر و زمان قرار مى‏دهد. به دیگر سخن اجتهاد قوّه محرکه اسلام است که مى‏توان با استفاده از آن به نیازهاى انسان‏ها در هر زمان و هر مکان با استفاده از متون آیات قرآن و روایات پاسخ داد. از این رو ائمه معصومین (ع) فرمودند: «علینا القاء الاصول و علیکم التفریع ؛(5) بر ما است که اصول را بر شما القاء کرده و شما با مراجعه به آن اصول، فروع را از آن استنباط کنید».
سرّ ثبات دین اسلام
چرا دین اسلام دین ثابت و همیشگى است؟
1- عند اللهى بودن دین:
سرّ آن این است که قرآن کریم از سویى مى‏فرماید: «ان الدین عندالله الاسلام ؛(6) در حقیقت دین در پیشگاه خدا اسلام است» و از سوى دیگر آن چه که از پیشگاه خدا باشد ثابت و پایدار است، «ما عندکم ینفد و ما عندالله باق ؛(7)آن چه پیش شماست پایان‏پذیر است و آن چه پیش خدا است باقى و پایدار.» با انضمام این دو آیه روشن مى‏شود که اسلام دین ثابت و مستمرى است که نه تخلف‏پذیر است و نه اختلاف‏پذیر.
انبیاء(ع) همگان بر اساس خطوط کلى آن مشى مى‏کردند،از این رو فرمود: «و من یبتغ غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه ؛(8)هر که غیر از اسلام دینى جستجو کند از او پذیرفته نخواهد شد.»
در واقع نه تنها دین همه انبیاء (ع) اسلام است بلکه بر اساس هماهنگى تکوین و تشریع همه نظام هستى در برابر خداى سبحان تسلیم و خاضع و متواضعند، «وله اسلم من فى السموات و الارض ؛(9)همه آن چه که در آسمان‏ها و زمین است در برابر خدا تسلیم اند.» انسان نیز که بخشى از نظام هستى است و قوانین تکوینى خود را از خدا مى‏گیرد از نظر تشریع نیز باید قوانین خویش را از خدا دریافت کند و در برابر او تسلیم باشد، در واقع تکوین و تشریع با هم هماهنگ هستند زیرا مبدأشایسته وضع قوانین تکوین و تشریع و هماهنگ کننده آن دو خداى سبحان است.
2- هماهنگى با فطرت
دین براى شکوفایى و پرورش فطرت انسان آمده است، از آن جا که در فطرت انسان هیچ گونه تغییرى راه ندارد، دین نیز ثابت خواهد ماند «فاقم وجهک للدین حنیفاً فطرة الله التى فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ؛(10)پس با گرایش به حق به دین روى بیاور این فطرت الهى است که خداى سبحان مردم را بر اساس آن آفریده است براى آفرینش الهى دگرگونى نیست».
دینى که مبدأ فاعلى آن ذات اقدس الهى است و مبدأ فاعلى آن فطرت هماهنگ انسان هاست، براى همیشه ثابت خواهد ماند.
البته آن چه ثابت است خطوط کلى دین در اصول اعتقادى و اخلاق و احکام است که با فطرت ثابت انسان هماهنگ است ولى در کنار دین شریعتى داریم که در گذر زمان و اختلاف اعصار مختلف و متحول مى‏شود این شریعت متحول است که با طبیعت متحول انسان همسوست. «ولکل جعلنا منکم شریعة و منهاجاً؛هر پیامبرى داراى شریعت و منهاج است».
البته با تکمیل شدن نیازها خداى سبحان قانونى وضع کرده است که تا قیامت جواب گوى هرگونه تحولى است و این قانون همان دین خاتم است. زیرا خداى سبحان که از پیوند فطرت با طبیعت آگاه است، مى‏داند تا چه زمانى زمینه‏هاى اختلاف فراهم خواهم شد. از این رو به وسیله پیامبران و با تغییر در شرایع، نیازهاى انسانى را پاسخ مى‏گوید، اما اگر شریعت به گونه‏اى باشد که قیامت نیازى به تغییر نداشته باشد و نیازهاى محدود و جزئى را نیز با اجتهاد مستمر پاسخ گوید، به شریعت جدیدى نیاز نیست.
قلمرو اجتماعى دین
آن چه تاکنون بیان شد این بود که اسلام دین ثابت، همگانى و همه جایى و همیشگى است و با استفاده از اجتهاد مى‏تواند پاسخگوى نیازهاى انسان در هر زمان و مکان باشد، حال این سؤال مطرح مى‏شود که قلمرو دین تا کى است آیا محدود به حوزه فردى زندگى انسان است یا قلمرو اجتماعى او را نیز دربر مى‏گیرد؟ دین شناسان در این رابطه نظرهاى گوناگون ارائه داده‏اند.
برخى بر این پندارند که دین فقط عهده دار رابطه فردى حق و خلق یعنى عبادات و روابط اخلاقى افراد با یکدیگر است و اما مسائل سیاسى، حقوقى و حکومتى از قلمرو دین خارج بوده و منوط به تشخیص انسان با استفاده از عقل و علم است.
گروهى مى‏گویند، دین علاوه بر عبادات و اخلاق، اصل حکومت را نیز مورد تأکید قرار داده و اصول حاکم بر نظام اجتماعى و نظام بین المللى را نیز تبیین مى‏کند و نظام جامعه اسلامى را نظام امامت و ولایت مى‏داند اما محدود به عصر حضور امامان معصوم مى‏باشد.
گروهى مى‏گویند: دین همه امور را اعم از آن چه که مورد جزئیات و یا کلیات نظام اجتماعى است مشخص کرده لیکن باید آن‏ها را با جستجو در منابع استنباط کرد.
با توجه به این اقوال و نظرات درباره قلمرو دین در جنبه‏هاى اجتماعى و سیاسى، نظر صحیح کدام است؟
تعیین نظر صحیح در این میان متوقف به تدبیر و تأمل در برهان عقلى است که بر ضرورت وجود دین اقامه مى‏شود.
برهانى که در کتاب‏هاى فلسفى براى اثبات ضرورت دین اقامه کرده‏اند، ناظر به ضرورت وجود آن براى حیات اجتماعى انسان است به این بیان که بشر به دلیل آن که متمدن بالاصل و یا مستخدم بالطبع و متمدن بالفطره است ناگزیر از زندگى اجتماعى است.
انسان نمى‏تواند مانند دیگر حیوانات به صورت مستقیم از طبیعت بهره بردارى کند او براى حداقل زندگى نیازمند به خوراک،
پوشاک و مسکنى است که از طریق تصرف و دخالت در طبیعت تهیه مى‏شود و این همه بدون همکارى و همیارى و هماهنگى با دیگران آماده نمى‏شود و همیارى و هماهنگى افراد نیازمند به اجراى ضوابط و قوانینى معین و مشخص است و این قوانین براى این که سعادت زندگى اجتماعى را تأمین کند. باید بر اساس آگاهى نسبت به مصالح همگان و به دور از دخالت هواها و هوس‏هایى باشد که به دنبال کسب منافع شخصى و گروهى است یعنى قانونى که جاهلانه تنظیم شده باشد و یا قانونى که بر اساس هوا و هوس باشد تضمین کننده حیات اجتماعى نیست و قانون معصوم از خطا و مصون از هوس تنها توسط انسان معصومى که متکى به وحى الهى است، از ذات اقدس پروردگار دریافت مى‏شود.(11)
بر اساس این استدلال دین تنها براى روابط فردى خلق و خالق و انسان و خدا و یا براى روابط اخلاقى انسان‏ها نسبت به یکدیگر اثبات نمى‏شود بلکه دین را براى برقرارى قسط و عدل ضرورى مى‏داند.
نظام اجتماعى و سیاسى که بر اساس این مربیان شکل مى‏گیرد، نظام مبتنى بر امامت است. زیرا آن چه که عهده‏دار عدالت و قسط است تنها داشتن قوانینى معصوم از خطا و بدور از هوا و هوس نیست بلکه اجراى معصومانه آن نیز لازم است، در عصر غیبت امام معصوم (ع) نیز باید قوانین کلى که از طرف وحى براى تمشیت امور اجتماعى مردم ابلاغ شده است از اعتبار کافى برخوردار بوده و اجرا شوند.

اجراى این قوانین نیازمند به مجریانى است که علاوه بر آگاهى به آن‏ها و اطلاع بر خصوصیت‏هاى زمان و مکان و تحول‏هاى اجتماعى و سیاسى معتقد به آن‏ها بوده و به آن‏ها عمل نماید.
نظام امامت، نظام حق مدار است که هم قوانین آن حق است و هم مجریان آن در عصر حضور معصوم و در عصر غیبت از عدالت برخوردارند. و این قوانین همه جوانب حیات و زندگى را تحت پوشش قرار داده تا آدمیان بتوانند در پرتو آن زندگى ابدى و جاودانش را تأمین نماید. زیرا حیات ابدى و اخروى از زندگى دنیوى جدا نیست بلکه دنیا گذرگاهى است که آدمى باید با تسلیم بودن در برابر قوانین الهى در همه ابعاد زندگى، سعادت اخروى خود را تضمین شخصیتى نماید.
برهان نبوت با این تحلیل مى‏تواند قلمرو و حدود دینى را تبین نماید و روشن سازد که دین محدود به قلمرو فردى نیست بلکه قلمروهاى اجتماعى زندگى انسان را تحت پوشش قرار مى‏دهد و آدمى را در همه صحنه‏ها هدایت مى‏کند.

انحصار دین به احکام ارزشى
برخى گفته‏اند که دین فقط ارزش‏هاى حاکم بر زندگى بشر را بیان مى‏کند و از تدوین و تنظیم احکام، قوانین و مقررات سیاسى، اقتصادى پرهیز مى‏کند و مى‏گویند قوانین اجتماعى توسط خود انسان و با استفاده از عقل تنظیم مى‏شود. این گروه قوانین را همواره در حال تکامل و رشد مى‏دانند و دین را از نقایص آن قوانین مصون داشته و آن را ثابت مى‏دانند و به عبارت دیگر انبیاء فقط ارزش‏ها را بیان کرده‏اند و اجرا نمودند و کارى با قوانین و مقررات اجتماعى نداشته‏اند.
در جواب مى‏گوییم: اگر ما حق قانون گزارى را منحصر به کسى که آگاه از روابط آشکار و نهان انسان و جهان است ندانیم و قوانین را تابع دانش بشر بدانیم و اسلام را نسبت به آن قوانین در حدّ یک نظام ارزشى ناظر بدانیم در این صورت تفاوتى بین اسلام و دیگر مکاتب بشرى نمى‏ماند بلکه اساساً نیازى به این وجود نخواهد داشت، زیرا اولاً انسان‏ها غالباً به این ارزش‏ها واقفند و نسبت به آنها تمایل دارند و ثانیاً کمتر مکتبى از مکاتب بشرى است که با این ارزش‏ها مخالفت داشته باشد بلکه موافق بر قرار آن‏ها خواهند بود زیرا همه آنها خواهان حاکمیت ارزشهایى چون عدالت، آزادى، ایجاد رشد و تکامل جامعه و امثال آن ها خواهند بود.
در حالى که در اصول و مبانى بین مکاتب بشرى و مکتب الهى تفاوت است که در مکتب الهى با در نظر گرفتن حیات حقیقى انسان براى او برنامه ارائه مى‏دهد و در مکاتب بشر حداکثر زندگى دنیوى و مادى و حیوانى و اجتماعى او را در این دنیا مورد توجه قرار مى‏دهد.
فرعون و مؤمن آل فرعون
در قرآن کریم دو نمونه از انسان‏ها را مطرح مى‏کند که یکى بر باطل بوده و دیگرى بر حق، ولى هر دو در گفتار یکسان سخن مى‏گفتند یکى فرعون و دیگرى مؤمن آل فرعون است.
فرعون داعیه تمدن و دفاع از آن داشته و پیروزى در عمل را نشانه فلاح و رستگارى مى‏خواند و مى‏گفت: «اذهبا بطریقتکم المثلى، فاجمعوا کیدکم ثم ائتوا صفاً و قد افلح الیوم من استعلى ؛(12)یعنى موسى و هارون قصد دارند تمدن نمونه و شیوه عالى و نیک شما را از بین ببرند، پس مکر و تدبیر خود را فراهم آورید و در مقابل آن‏ها صف آرایى کنید که فلاح و رستگارى از آن کسى است که بر رقیب پیروز گشته و بر او برترى یابد».
در جاى دیگر فرعون، موسى را مروج فساد دانسته و مى‏گوید: «و قال فرعون ذرونى اقتل موسى و لیدع ربّه انى اخاف ان یبدّل دینکم اوان یظهر فى الارض الفساد ؛(13)فرعون گفت: مرا بگذارید تا موسى را به قتل برسانم و او پروردگار خود را بخواند، من ترس آن را دارم که او دین شما را از بین ببرد و یا آن که فساد در زمین را رواج دهد» یعنى اگر اصل مکتب شما را دگرگون نکرد زمینه هرج و مرج و فساد اخلاقى و اجتماعى را فراهم مى‏کند. علاوه فرعون در دفاع از نظر خود شعار رشد و هدایت جامعه را مى‏دهد و مى‏گوید: «و قال فرعون ما اریکم الّا ما ارى و ما اهدیکم الّاسبیل الرشاد؛(14) فرعون گفت: من جز به آن چه که در مورد قتل موسى شما را ارائه طریق کردم، صلاح نمى‏دانم و شما را جز به راه رشد هدایت نمى‏کنم».
قرآن کریم در ادامه همین آیات از حسن و زیبایى کار زشت فرعون در نظر او خبر داده و ادعاى هدایت بر طریق رشد را به مؤمن آل فرعون نیز نسبت مى‏دهد «و انى لاظنه کاذبا و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله و صدّ عن السبیل و ماکید فرعون الّا فى تباب، و قال الذى آمن یاقوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد؛(15)فرعون گفت: من موسى را دروغگو مى‏پندارم و این چنین در نظر فرعون عمل زشتش زیبا جلوه نمود و از پیمودن راه حق باز داشته شد و مکر فرعون جز به هلاکت او خاتمه نیافت. از طرف دیگر مؤمن آل فرعون به قوم خود گفت: از من پیروى نمائید تا شما را به راه رشد هدایت کنم».
با توجه به سخن فرعون و مؤمن آل فرعون هر دو از ارزش واحد سخن مى‏گویند گرچه مبانى آن‏ها متفاوت است، فرعون فقط چهره ظاهرى اعمال را مى‏بیند و سخن مى‏گوید اما مؤمن آل فرعون چهره ملکوتى و نتیجه اخروى اعمال را مورد توجه قرار مى‏دهد و بر این اساس دعوت فرعون را، دعوت به آتش و عمل خود را طریقه وصول به بهشت مى‏داند و مى‏گوید: «یا قوم انّ هذه الحیوة الدنیا متاع و انّ الآخرة هى دارالقرار، من عمل سئیة فلا یجزى الّا مثلها و من عمل صالحاً من ذکر او انثى و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنة، یرزقون فیها بغیر حساب و یا قوم مالى ادعوکم الى النجاة و تدعوننى الى النار؛(16)اى قوم، این زندگى دنیا متاع ناچیزى بیش نیست سراى آخرت منزلگاه ابدى است، هر کس عملى در دنیا انجام دهد جز به مثل آن در آخرت جزا نبیند و هر زن یا مردى که مؤمن است، عمل صالح انجام دهد داخل بهشت مى‏شود و در آن از روزى که به حساب در نمى‏آید بهره مى‏برد. اى قوم چه شده است که من شما را به نجات مى‏خوانم و شما مرا به آتش دعوت مى‏کنید».
با توجه به سخنان فرعون و مؤمن آل فرعون استفاده مى‏شود که همه آدمى را به عناوین ارزشى چون، خیر، رستگارى، رشد، عدالت، تقوا، سعادت، صلاح و رفاه و مانند آن دعوت مى‏کنند، اما آن که از ظاهر و باطن انسان آگاه نیست هرگز نمى‏تواند خیر واقعى او را تشخیص دهد زیرا او به گذشته و آینده انسان و سرنوشت حتمى در نزدیک یا دور آگاهى ندارد و فقط آن که این آگاهى را دارد مى‏تواند خیر واقعى را شناخته و آدمى را به آن سوى هدایت نماید.
مبارزه پیامبران دلیل رابطه دین و نظام اجتماعى
پیامبران در طول تاریخ به مبارزه با طاغوت‏ها و قوانین انحرافى موجود در جامعه مى‏پرداختند و اگر پیامبران تنها به اصول کلى اکتفا کرده و در مورد احکام و مقررات نظر خاصى نداشتند، دلیلى بر درگیرى‏هاى مستمر و تاریخى آن‏ها با طاغوت‏ها و بت پرستان وجود نداشت زیرا مشرکین که با انبیاء مقابله مى‏کردند در توحید خالق با پیامبران همراه بودند چنان که قرآن مى‏فرماید: «ولئن سئلتهم من خلق السموات و الارض لیقولن اللّه ؛(17)اگر از آن‏ها از آفریننده آسمان و زمین سؤال کنى، خداوند را خالق آن‏ها خواهند خواند».
آن چه که انبیاء با مخالفان انبیاء در آن اختلاف داشته‏اند، توحید ربوبى بود. به این معنا که انبیاء تدبیر انسان و پرورش او را در بعد عقاید و اخلاق و اعمال مختص به خدا مى‏دانستند و آن چه را ارائه مى‏دادند به خدا نسبت مى‏دادند و سخنى جز وحى الهى را بدون هیچگونه دخل و تصرف براى مردم بازگو نمى‏کردند.
قرآن مى‏گوید: عده‏اى به پیامبر (ص) پیشنهاد مى‏دادند تا در قوانین و طرز رهبرى خود تجدید نظر کند اما پیامبر (ص) مى‏فرمود من تابع وحى الهى هستم. «واذا تتلى علیهم آیاتنا بینات قال الذین لا یرجون لقائنا ائت بقرآن غیر هذا او بدّله، قل ما یکون لى ان ابدله من تلقاء نفسى، ان اتبع الا ما یوحى الىّ انى اخاف ان عصیت ربى عذاب یوم عظیم ؛(18)و آنگاه که آیات آشکار ما بر تبهکاران تلاوت مى‏شود، آن‏ها که منکر قیامت اند و امید به لقاى ما ندارند، مى‏گفتند: قرآنى غیر از قرآن موجود بیاور و یا آن را مبدلّ گردان اى پیامبر (ص) در پاسخ آن‏ها بگو: مرا نرسد که در نزد خود قرآن را تبدیل کنم - و وقتى تبدیل برخى از مطالب یا کتاب با حفظ اصل آن مقدور من نباشد تغییر کل آن هرگز میسورم نیست - من جز آن چه را که به من وحى مى‏شود تبعیت نمى‏کنم و من اگر در برابر خدا عصیان کنم از عذاب روز بزرگ مى‏ترسم.
نتیجه‏گیرى
با توجه به مجموعه مطالب این مقاله روشن، که اسلام دین زنده و جاویدان است و احکام ومقررات اسلامى نیازهاى انسان را در همه جا و همیشه پاسخگوست و علت آن عنداللهى بودن دین و هماهنگى آن با فطرت است علاوه بر آن اجتهاد پذیرى دین به عنوان قوه محرکه اسلام آن را همیشه تازه و زنده نگه مى‏دارد و چون دین پاسخگوى انسان در هر زمان و مکان است مى‏تواند از قلمرویى برخوردار باشد که همه ابعاد زندگى انسان را تحت پوشش قرار دهد و اختصاص به احکام ارزشى ندارد بلکه قلمروهاى دیگرى نیز دارد که توان ارائه نظام اجتماعى دینى را خواهد داشت .
پى‏نوشت‏ها: -
1. عیون اخبار الرضا، ص 93.
2. اصول کافى، ج 1، ص 58.
3. اسلام دین آینده جهان، برنارد شاو، ترجمه سید هادى خسروشاهى، ص 13.
4. اصول کافى، ج 1، ص‏16.
5. وسایل الشیعه، ج 27، ص‏62.
6. سوره آل عمران، آیه 18.
7. سوره نحل، آیه 96.
8. سوره آل عمران،آیه 85.
9. سوره آل عمران،آیه 83.
10. سوره روم، آیه 30.
11. اشارات، ج 3، ص‏371.
12. سوره طه، آیه 63 - 64.
13. سوره مؤمن، آیه 26.
14. همان، آیه 29.
15. مؤمن، آیه 37 - 38.
16. همان، آیه 39 - 41.
17. سوره لقمان، آیه 25.
18. سوره یونس، آیه 15.