خیال

نقاشی از منابعی است که با آن می‌توان به معانی آثار تاریخی معماری و درک گذشتگان از آنها دست یافت. یکی از وجوه اصلی فضا ساختارِ آن (روابط اجزای فضا با هم و با کل) است؛ و چون فضا در معماری اسلامی اهمیتی فراوان دارد، بررسی و تحلیل ساختارِ فضا در نگاره‌های اسلامی کاری است لازم .برای این کار، ابتدا باید به خصوصیات نگاره‌های ایرانی پرداخت. مضمون بیشتر این آثار ملهم از شعر پارسی، خصوصاً آثار شعرای طراز اول، است. نکتة دیگر آنکه نگارگر ایرانی جهان را نه از دید خود که به صورت بایسته تصویر می‌کرد؛ و علاوه بر این، نگاره‌های ایرانی غالباً بی‌توجه به زمان و مکان تصویر شده و صحنه به مدد نشانه و تمثیل مصور گشته و فضا بسته و محدود به صحنة حادثه است. اما اهمیت و ویژگیهای نگاره‌های دورة مورد نظر، (ایلخانی و تیموری و اوایل صفوی) اینهاست: تقارن با دورة رواج شیوة آذری در معماری؛ تعدد و تنوع؛ اشتمال بر مکاتب و شیوه‌های مختلف نگارگری؛ وفور فضاهای معماری در آنها و نمودن ریزه‌کاریهای معماری و مناظر طبیعی. در کل، ویژگیهای ساختار فضای معماری و درکِ آن در نگاره‌های قرن هفتم تا قرن دهم هجری قمری بدین شرح است: جزء کامل است و کل ناقص؛ جزء واقعی است و کل نمادین، ولی حقیقی؛ فضا به صورت متداوم و در زمانها و جهات مختلف و در ترکیب با هم درک می‌شده است؛ کلیت فضا با درک جزء به جزء فضاهای خردتر فهم می‌شده است؛ درک فضای معماریْ هندسی و در تقابل با محیط طبیعی بوده است؛ ساختار هندسی قائم بوده است؛ درک فضا کامل‌تر و واضح‌تر از قبل شده است.

هنرهای بصری ابزاری است که کودک با آن تجارب خود، واقعی و خیالی، را سامان و شکل و نظم می‌بخشد؛ و در نتیجه، خود و محیطش را بهتر می‌شناسد. در کل، فعالیت هنری توان آفرینش و درک معنی را در کودک افزایش می‌دهد. توجه جدی به هنر کودکان از اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و شامل این گرایشها بود: بررسی مراحل رشد کودک؛ تساهل در روش تربیتی؛ مرتبط دانستن هنر با امیال ناخودآگاه؛ تبدیل نوآوری و بیان به ارزشهای مشخص هنری. در اواخر نیمة اول قرن بیستم، این گرایشها در اثر لونفلد جمع آمد. او خود در این اثر چند پیشنهاد داد: آزاد گذاشتن کودک در فعالیت هنری و مداخله‌نکردن معلم در آن؛ در نظر گرفتن توالی مراحل رشد؛ هدف قرار‌دادن سلامت ذهنی و خلاقیت در آموزش هنر در مدارس. امروزه یافته‌های روان‌شناسی رشد ضعفهای آراءِ لونفلد را آشکار ساخته است. نمادسازی، که از روشهای خلق معناست، در هنر سه ویژگی مهم دارد: روش طراحی نماد به اندازة شیء یا واقعة مورد اشاره مهم است؛ مضمون عاطفی مورد توجه آگاهانة هنرمند و مخاطب اثر هنری است؛ مضمون عاطفی و قالب در اثر هنری یکی می‌شوند. از این رو، هنر کارکرد روان‌‌شناختی خاصی دارد؛ گرفتن معنا و شکل‌بخشیدن به آن، یعنی پیوندزدن فکر و احساس. در ساختن هر نماد سه دانش دخیل است: دانش نمادپرداز از مادّه و ابزار، از مدلول، از وجوه هماهنگی در بین آنها. پس لازمة درک هر نماد و چگونگی نمادسازی کودکان بررسی سه مؤلفة مذکور است. تحقیقات مربوط به مؤلفه‌های نمادسازی در آثار هنری کودکان را می‌توان در چند دسته قرار داد: شناخت ویژگیهای مواد و ابزارها: خواص فیزیکی و دیداری؛ آفرینش نمادهای دیداری: وجوه تشابه بیانی و عینی؛ تصورات از مدلول؛ فرایندهای بنیادی، فرایندهای تولید، وضع عاطفی؛ واکنش کودکان به آثار هنری.

به مناسبت همایش صفیی‌الدین ارموی، در زمستان 1383، نسخة خطّی الرسالة الشرفیة فی النسب التألیفیة (متعلق به دانشگاه ییل) به همت فرهنگستان هنر چاپ شد. در این چاپ عکسی، اشکالاتی از حیث مشخصات روی جلد و شیوة شماره‌گذاری و ترتیب قرارگرفتن صفحات راه یافته که توجه به برخی از آنها برای استفاده از این اثر ضروری است.

در فصلنامة خیال شمارة 12 مقاله‌ای خواندم از محمد نقی‌زاده با عنوان «معنای نشانه‌ها: جان جلوه‌های هنری». اشکالات اصطلاح‌شناختی و نظری این مقاله توجه نگارنده را به خود جلب کرد و انگیزة نگارش این مطلب و شرح برخی آشفتگیهای مقالة مزبور از منظر نشانه‌شناسی نظری ‌شد.

نشانه‌شناسی، که موضوع آن چگونگی تولید معنا در جامعة انسانی است، به ابزاری برای تحلیل آثار هنری بدل شده است. عده‌ای هر نوع نشانه و درک آن را جز از طریق نظام نشانه‌شناختی زبان ممکن نمی‌دانند و برای این ادعا دو دلیل می‌آورند: 1) فقط نشانه‌هایی واقعی‌اند که «نماد» (نشانة قراردادی) باشند؛ 2) این گونه نشانه‌ها «آموختنی» است و نه «فراگرفتنی». اما این سخن به دلایلی باطل است. اول آنکه در حوزة نشانه‌شناسی هنرهای نمایشی نشانه‌های شمایلی و نمایه‌ای (شمایل و نمایه) نقشی اساسی دارند و کنار گذاشتن آنها باعث زوال معنایی بسیاری از نشانه‌ها می‌شود. دیگر آنکه نشانه‌های شمایلی «فراگرفتنی» است و نه «آموختنی» (نیازمند آموزش). مهم‌تر آنکه نشانه‌های سینمایی و تئاتری (تصویری) با نشانه‌های نوشتار و، بالتبع، نشانه‌شناسی این دو گونه با هم تفاوت دارد. برخی از ویژگیهای نشانه‌های سینما و تئاتر که علت این تفاوت است بدین شرح است: 1) پیچیدگی متن نمایشی (متن نمایشی از سه متن اصلی و مکمل و فرعی تشکیل می‌شود)؛ 2) وفور نشانه‌ها در هر لحظه؛ 3) زمان‌مندی متغیر نشانه‌ها؛ 4) نبود «واحد مبنا» برای درک معنای نشانه‌ها؛ 5) نبود قطعیت در توجه تماشاگر به هر نشانه؛ 6) دریافت خودآگاه یا ناخودآگاه نشانه؛ 7) مشخص نبودن اهمیت و تقدم و تأخر نشانه‌ها؛ 8) نبود قطعیت در دریافت نیّت؛ 9) تصدیقی‌بودن نشانه‌های تصویری؛ 10) خاص‌بودن نشانه‌های بصری؛ 11) نبود روابط معیّن در میان نشانه‌ها؛ 12) وجود نشانه‌های غیرارادیِ مؤثر در معنا؛ 13) مشخص‌نبودن متن مبنا؛ 14) نقش چارچوب پرده یا صحنه؛ 15) تعدد سطوح تجزیه؛ 16) پیچیدگی رمزگان.

انسان برای بیان مضامین دینی و اسطوره‌ای و فایق‌آمدن بر شکاف بین بخش خودآگاه و ناخودآگاه ذهن به رمز و رمزپردازی نیاز دارد. رمز بر دو نوع است: جمعی، نوعاً دینی، و فردی؛ و در صور مختلفی چون رؤیا و قصة عامیانه و اسطوره و شیء طبیعی و هنر ظاهر می‌شود. اما در معماری کاربرد رمز از همه قوی‌تر و پرمعناتر است. روان منبع بیان اسطوره‌ای و دینی و مرکب از سرنمونهای مشترک معین است؛ و معماری بیان رمزینِ مکانمند و زمانمند اسطوره و دین است. از این رو، می‌توان الگوهای معمارانة مشترک را در آثار معماری کشف کرد. یکی از اسطوره‌های رایج در سراسر جهان «سفر قهرمان» است. این اسطوره، که در دو صورت ابتلای جسمانی و طلب معنوی ظاهر می‌شود، بیان معماریانه یافته است. یکی از مظاهرِ اسطورة سفر قهرمانْ زیارت یا سفر معنوی است. زیارتهای دینی ویژگیهای مشترک دارند: تدارک معنوی برای سفر؛ جدایی زایر از جامعه و زندگی روزمره؛ ابتلائات و آداب طی طریق؛ رسیدن به مکان مقدس؛ بازگشت با حالی متحول. این ویژگیها به انحای مختلف در آثار معماری ادیان گوناگون ظهور یافته و بیان شده است.

وقایع مذکور در قصص قرآن برخی متعلق به گذشتة دور است (انباء) و بعضی مربوط به گذشتة نزدیک (اخبار)؛ و هدف از هر دو عبرت است. در قصص قرآن، یا شخصیتْ محور است یا رویداد یا گفتگو؛ و البته در بعضی، مانند معراج حضرت رسول اکرم (ص)، هر سه عنصر مرکز توجه است. به‌علاوه، در آنها، حرکت و زمان و مکان نقشی تعیین‌کننده دارد. در نگارگری ایرانی، قصص قرآن را بدین نامها خوانده‌اند: قصص الانبیاء، سیرة النبی، انبیانامه، فال‌نامه، معراج‌نامه. نگاره‌های قرن دهمی قصص الانبیاء از حیث تصویرگری و اندازه و زبان و تزینیات و محل نگهداری و... واجد ویژگیهای جالبی است. در اینجا، نگاره‌های دو قصة قرآنی (متعلق به قرن دهم هجری قمری)، کشته‌شدن هابیل به دست قابیل و عذاب قوم حضرت هود (عاد)، با روایت این قصص در تفسیر سورآبادی (قرن پنجم هجری قمری) مقایسه شده است.